Bugün az çok tanınsa da, Alman Alexander von Humboldt her açıdan modern çağın en önemli bilim insanlarından biridir. 1799-1804 tarihlerinde Amerika'da keşif gezileri yapan Humboldt, genç Charles Darwin'e onun meşhur ettiği tropikal kuşağı kendi gözleriyle görmek için ilham vermiş ve yine bu tür soruları cevaplamak için araçlar sunmuştu. 19. yüzyıl boyunca Humboldt adı, her gün anılan bir isim, kahramanlık ve insanlık bilimlerinin mihenk taşıydı. Orinoco'da rafting yapan, Ekvator'da Chimborazo'ya tırmanan (dünyanın en yüksek dağı sandığı), jaguarlardan kaçan ve elektrikli yılan balığını eline alan romantik maceraperest olarak şöhrete kavuşmuştu.
Alexander von Humboldt Kimdir?
Ralph Waldo Emerson onun için "tüm Fransız akademisi onun ayakkabıları ile seyahat etti" demişti. Gerçekten de Humboldt botanikten zoolojiye ve jeolojiye, fizyolojiden jeofiziğe, coğrafyadan antropolojiye ve siyasal ekonomiye pek çok bilim dalına katkıda bulunmuştur. Uluslararası bilime katalizör olmuş ve kurduğu küresel hava istasyonları ağı, iklim değişikliği araştırmalarının kıvılcımlarını çakmıştır. Çok satanlar arasındaki kitaplarında Humboldt bilimdeki radikal yeni kavramları öğretmek ve kölecilik ile sömürgeciliği kınamak için maceralarını kullanmıştır. Tüm insanların tek bir tür olduğunu yazmıştı, "Hepsi aynı derecede özgürlük için tasarlanmıştır." Ancak adı belli bir çığır açıcı keşfe bağlanmaz. Isaac Newton'ın yerçekimi, Charles Darwin'in evrimi, Albert Einstein'ın göreliliği vardı. Ya Humboldt'un?
Bu cevap ekolojidir. Bu kelime o öldükten sonra türetildiyse de, bitki ekolojisi alanını bulan Humboldt'tur. Yazıları modern, küresel dünyadaki insanlar dahil doğadaki tüm unsurlar arasındaki birbiriyle ilişkililik durumunu vurgulamıştır. 1769 yılında, Voltaire çağında Berlin'de doğan Humboldt 1859 yılında, Darwin'in On the Origin of Species (Türlerin Kökeni) henüz basılmaya hazırlanırken öldü. Tegel'deki aile arazisinde (ünlü bir felsefeci ve dilbilimci olacak) erkek kardeşi Wilhelm ile büyüdü, her ikisi de Kant, Goethe ve Schiller çevresindeki heyecan verici entelektüel camianın üyesiydi.
Bu yıllar esnasında bilimsel keşfe çıkmış olanlar seyahatlerinden egzotik insanlara dair hikayeler, tuhaf, ama güzel açık hava resimleri, gemiler dolusu bitki ve hayvan numunesi, fosiller, mineraller, her türden ilgi çekici ilkel sanat eseriyle dönüyorlardı. Avrupa bilimi hepsine yabancıydı. Genç Humboldt dünyayı keşfetme arzusuyla yanıp tutuşuyordu. Bilgiye açlığı onu botanik, tarih, politika, jeoloji, kimya, fizyoloji ve dil öğrenmek için bir dizi üniversiteye –Frankfurt, Göttingen, Hamburg, Freiberg– gitmeye yönlendirdi. Aile serveti kendisine miras kalınca, kendini bilime adama hayalini gerçekleştirme özgürlüğüne kavuştu; kısa zaman içerisinde yoldaşı, botanikçi Aime Bonpland ile Güney Amerika'ya doğru yola çıktı.
Alexander von Humboldt'un Dünyayı Anlama Çabası
Alexander von Humboldt bilimin her şeyin birbiriyle ilişkisini anlamak için yeni bir yola gereksinimi olduğunu düşündü; nesneye yönelmeliydi koleksiyonlara değil. Kutup buz tabakaları arasındaki küresel akımların devindiği okyanusların ortasındaki kıtalardan, karbondioksit soluyan bitkiler ve tam tersine oksijen soluyan hayvanlara kadar dünya nasıl böyleydi? Elektrik hayatın sırrı mıydı? (Elektrikli yılan balığı cevabı bulmasını sağlamıştı). Neden kayalar ve mineraller dünyanın her yerinde aynı, ama bitkiler, hayvanlar ve insanlar her yerde farklıydı? Tüm dünyada insanlar patates, mısır, şeftali, kiraz, buğday, zeytin, üzüm yetiştirir ama hiçbir yerde bu bitkilerin yabanlarına rastlanmazdı? Öyleyse nereden gelmişlerdi?
Peki, insanlar nereden gelmiştir? Neden görünüşümüz, geleneklerimiz ve dillerimiz birbirinden bu kadar farklı? Tüm diller birbirleriyle bağlantılı mı? Tüm insanlar akraba mı? Biz çevremiz tarafından mı biçimlendiriliyoruz? – ve biz de çevremizi mi şekillendiriyoruz? Neden Kristof Kolomb Batı'ya yelken açtı? Avrupalıların tahrip ettiği Amerikan medeniyetinden geriye ne kaldı? İnka altını ve Meksika gümüşü dünya ekonomisini nasıl değiştirdi? Tropikal hastalıklara ne sebep olur, iyileştirilmeleri mümkün müdür? Venezuela ve Meksika ayaklanıp Amerika Birleşik Devletleri gibi bağımsız cumhuriyetler kuracaklar mı?
Bu tür sorular ve daha yüzlercesi Humboldt'un bilimsel monografilerden popüler makalelere kadar geniş bir yelpazeye yayılan ve hepsi gezegen kavrayışımızı yeniden şekillendiren ve bilimlerde onlarca yeni uzmanlaşma alanı oluşmasını teşvik eden onlarca kitabının dokusunu oluşturmuştu. Asla üniversitede ders vermediyse de pek çok genç bilim insanının, kaşifin ve sanatçının akıl hocalığını yaptı. Bunlardan biri olan Louis Agassiz şu gözlemde bulunuyordu: "Her okul çocuğu şimdi onun yöntemlerine aşina, ama hocalarının Humboldt olduğunu bilmiyorlar." Zihni, "yol açtığı bereket ve üretkenlik içerisinde" bizden saklanıyor.
Dünyanın Fiziği
Humboldt'un gönlünde yatan bilim dalı –"Dünyanın fiziği" adını verdiği ve şimdi sıklıkla kullanılan ismiyle "Dünya sistemleri bilimi"– bugün ekoloji ve yer bilimleriyle, atmosfer ve iklim bilimleriyle, jeoloji ve okyanus bilimiyle kaynaşarak gezegenimizin nasıl işlediği ve insan etkinliklerinin gezegenimizi nasıl etkilediğini bütünüyle kavrayacak şekilde hızla büyümektedir. Bu bilim dalının gelişiminin başlangıcı Humboldt'un en önemli çalışmalarından ikisinde görülebilir. İlki kariyerinin başlangıcındadır, ikincisi ise sonunda. Amerika kıtasının tropik kuşağını beş yıl boyunca inceledikten sonra Humboldt o zamanlar yerbilimlerinin merkezi olan Paris'e yerleşmiş ve bulgularını yayımlamaya koyulmuştu.
İlk cilt (toplamda otuz cilt) olan 1807 tarihli Essay on the Geography of Plants (Bitkilerin Coğrafyası Üzerine Makaleler), en önemli gözlemlerinin sentezlendiği bir krokidir – kendi sözleriyle çizelgedir. Burda verilen illüstrasyonda, ortada yükselen Chimborazo'nun iki yanında gayet kalabalık veri sütunları vardır. Dağın yamacı boyunca bölgeye özgü bitkiler kuşak kuşak yükselir: Ekvatorda tropikal bitkiler, ılıman ortamda çam ve meşeler, yukarıda alp bitkileri, zirvede kayalar ve kutup buzları yer alıyor. Her kuşak bir iklim bölgesini temsil ederek dağın yüksekliğinin küresel boylamlarla nasıl paralellik gösterdiğini vurgular. Her kuşakta, bitkiler tipik "topluluk" halindedir; hayvan yaşamı, yükseklik, yağış miktarı, ışık şiddeti, sıcaklık, toprak cinsi ve nem gibi fiziksel özelliklerle birbirleriyle bağlanmıştır.
Her yabani bitki topluluğunun kendi ayırt edici görüntüsü, fizyonomisi vardır. İnsanlar göçlerle gezegene yayılırken yaratılmış tabiat örtüsü bir arada işleyerek insan kültürünün, her bireyin zihninin ve kalbinin parçası olur. Humboldt'un bu engin resmini inceleyen kişi o resme katılır, katkıları bu resmi mümkün kılan pek çok bilim insanı gibi, çok sayıdaki unsuru birbiriyle ilişkilendirmek için etkin şekilde uğraşır. Böylece bilim ve hayal gücü sayesinde, okuyucu "evinden ayrılmadan gözü pek doğa bilimcilerin göklerde ve okyanusta, yer altı mağaralarında, en yüksek karlı tepelerde keşfettiği her şeyi kendine mal edebilir", hem geçmişte hem de bugünde yaşar, doğanın büyük yasalarını anlamayı öğrenebilir ve "dünyanın tüm insanlarıyla" iletişim kurabilir.
Alexander von Humboldt ve Kozmos
Alexander von Humboldt 1827 yılında Berlin'e taşındı ve son yıllarını 1845-1862 yılları arasında yayımlanan ve öğrendiği her şeyin toplamı niteliğindeki çok satan eseri Cosmos'u (Kozmos) yazarak geçirdi. İlk cilt okuru yıldızlara yolcuğa çıkartır, yıldızlararası harikaları geçerek koskoca uzayın derinliklerindeki yaşam dolu elmasa, en büyük mucizeye, Dünya'ya doğru yol alır. İkinci cilt "doğa" kavramımızın bin yıl içerisinde sanatta ve edebiyatta, bilimde ve teknolojide, keşiflerde nasıl geliştiğini göstermek için insanlık tarihinde gezinir. Sonraki ciltler yıldızlar ve gezegenler, Dünya ve canlılar alemi hakkında bilinen her şeyi ana hatlarıyla sıralar, ancak Humboldt bile hızlı adımlarla gelişen bilime ayak uyduramaz ve bu büyük vizyonunu tamamına erdiremeden ölür.
Ama vizyonunun zaten sonu yoktur: Bugün bile bilim halen üzerine eklemeler yapmaktadır. Bu nedenle eğer biri Humboldt'un önemli keşfi nedir diye sorarsa, cevap Kozmosun kendisidir. Humboldt biz insanların bu evrende güzelliği ve düzeni görerek ona Kozmos olarak can vermemizi vurgular ve fiziksel evrenin bütünlüğünü gösterir. Humboldt'un bakışına göre, tüm doğa ve tüm tarih Kozmosu var etmek için işbirliği yapmıştır, onu bilim, sanat ve şiir ile devam ettirmek tüm insanlığın geleceği olacaktır, diye ümit etmiştir.
Alexander von Humboldt'un Sözleri
- Bilimsel keşfin üç aşaması vardır: ilk insanlar doğru olduğunu inkar ederler; ardından önemli olduğunu inkar ederler; sonunda yanlış kişiye kredi verirler.
- En tehlikeli dünya görüşü, dünyayı görmeyenlerin dünya görüşüdür.
- Mutluluğumuzun veya mutsuzluğumuzun, olayların kendilerinin doğasından ziyade, yaşamdaki bu olaylarla tanışma şeklimize bağlı olduğuna giderek daha fazla ikna oldum."
- Pişmanlıkla gördüm (ve tüm bilim adamları bu duyguyu paylaştılar) gelişmiş bilimsel enstrüman sayısı günlük olarak artmasına rağmen hala cahil kaldık.
- Çoğu hayvanda, insanda olduğu gibi, duyuların uyanıklığı yıllar süren çalışmaların ardından, içsel alışkanlıklardan ve kültürün ilerlemesinden sonra azalır.
- Doğa işkence gören zihne çok yatıştırıcı olabilir.
Alexander von Humboldt Hakkında Sık Sorulanlar
Alexander von Humboldt Kimdi ve Neler Yapmıştır?
Alexander von Humboldt (1769-1859) bir doğa araştırmacısı ve kaşif, evrensel bir deha ve kozmopolit, bilim insanı ve hamiydi. 1799-1804 yılları arasında gerçekleştirdiği uzun Latin Amerika yolculuğu, Güney Amerika'nın ikinci bilimsel keşfi olarak tarihe geçmiştir.
Alexander von Humboldt'un teorisi neydi?
Yetişkinlik hayatı boyunca, dış atmosferden okyanusların dibine kadar gezegenin tüm yönlerinin birbiriyle bağlantılı olduğuna dair devrim niteliğinde bir teori geliştirdi – bu teoriye "doğanın birliği (the unity of nature)" adını verdi.
Alexander von Humboldt'un coğrafyaya en büyük katkısı nedir?
Humboldt'un botanik coğrafyası üzerine niceliksel çalışmaları biyocoğrafya alanının temelini atmıştır. Humboldt'un uzun vadeli sistematik jeofizik ölçümleri savunması, modern jeomanyetik ve meteorolojik izlemenin temelini atmıştır.
Alexander von Humboldt Humboldt kölelik hakkında ne sonuca vardı?
Humboldt, Küba'ya dair en ilgi çekici betimlemelerini adadaki köleliğin ve ırkın doğasına dair anlatılarında sunar. Adaya doğal güzellikleri ve kültürü için hayranlık duysa da, köleliği Küba'ya nüfuz eden ve onu lekeleyen şeytani bir sistem olarak kınamaktadır.
Alexander von Humboldt'un katkısı nedir?
Alexander von Humboldt, 18. yüzyılın ve 19. yüzyılın başlarının en büyük kaşif-bilim insanıydı. Humboldt'un bilime katkıları oldukça çeşitlidir. Şu anda dünyadaki tüm hava tahminlerinde kullanılan bir teknik olan eşit hava sıcaklığı ve basıncına sahip alanların haritasını çıkaran ilk kişiydi.
Alexander von Humboldt dünya üzerinde nasıl olumlu bir etki yarattı?
Humboldt'un uzun vadeli sistematik jeofiziksel ölçümleri savunması, modern jeomanyetik ve meteorolojik izlemenin temelini atmıştır. Humboldt, 1799 ve 1804 yılları arasında Amerika kıtasında kapsamlı seyahatlerde bulunmuş ve bu bölgeleri ilk kez modern Batılı bilimsel bakış açısıyla keşfedip tanımlamıştır.
Kaynaklar:
- Dettlebach, Michael. "Humboldtian Science". In Cultures of Natural History, edited by Nicholas Jardin, J.A. Secord, and Emma C. Spary, 287–304. Cambridge: Cambridge University Press 1996.
- Echenberg, Myron. Humboldt's Mexico: In the Footsteps of the Illustrious German Scientific Traveller. Montreal & Kingston: McGill-Queen's University Press 2017. ISBN 978-0-7735-4940-1
- Wulf, Andrea (2015). The Invention of Nature : The Adventures of Alexander von Humboldt, the Lost Hero of Science. New York: Knopf. ISBN 978-1-84854-898-5. OCLC 911240481.