Robert Fortune: Çayın Çin'den Hindistan'a yolculuğu

Robert Fortune

Bitki "casusu" Robert Fortune merkezli bir çay yazısı hazırladık. Hindistan günümüzde en büyük çay üreticisi ve tüketicisi olsa da 19. yüzyılın ortalarından önce çay burada ticari olarak yetiştirilmiyordu bile. Doğu dışında çay ticaretinin gelişmesi büyük oranda Doğu Hindistan Şirketi tarafından kurnazca gerçekleştirilen biyolojik korsanlık hareketine bağlıdır. 19. yüzyılın başlarında Çin, Batı'ya çay ihraç eden tek ülkeydi ve gümüş külçelerle ödeme talep ederek ticareti kısıtlıyordu. Avrupa'da içeceğe yönelik talep giderek arttığından şirket Çin'in bu endüstri üzerindeki kontrolünü kırmaya kararlıydı.

Robert Fortune ve Çin'e yolculuğu

Çay bitkisinin Kuzeydoğu Hindistan'daki Assam'da yabani olarak yetiştiği keşfedildikten sonra İngilizler hem bu yerli bitkilerle hem de Çin'den elde edilen fidelerle bir plantasyon oluşturmayı denedi. Her iki girişim de başarılı olamadı. Ancak 1848'de şirket özellikle "çay bitkisinin en iyi varyetelerini elde etmek ve de devletin Himalayalar'daki plantasyonu için yerli üreticiler ve gereçler getirmek amacıyla" Çin'e bir bitki avcısı göndermeye karar verdi.

Gönderdikleri kişi Robert Fortune idi; daha önce Kraliyet Bahçecilik Derneği adına 1843-1846 yıllar arasında Çin'e gitmiş İskoç bir koleksiyoner. Seyahati boyunca çay üretim alanlarını incelemenin yanı sıra Platycodon grandiflorus (o zamanlar kullanılan ismi Campanula grandiflora'ydı), Abelia chinesis, Wiegela florida gibi bitkiler ve çeşitli ağaç şakayıklar toplamıştır.

Siyah çay ile yeşil çayın aynı bitkiden elde edildiğini ortaya çıkarmış, ihraç edilecek yeşil çayın Prusya mavisi (siyanür asidi ve demirin karışımıyla elde edilen hafif zehirli bir madde) ve alçı taşıyla boyandığını kaydetmiştir. Bu işlem çaylardaki "güzel çiçekleri" değerlendiren Avrupalı ve Amerikalı "barbarlar" adına yapılıyordu. Ayrıca Fortune yetiştirme koşullarını ve üretim metotlarını da gözlemlemiş, insanların sandığı gibi karmaşık ve gizemli değil "çay bitkilerinin yapraklarının toplanma ve hazırlanma biçiminin son derece basit" olduğunu söylemiştir.

20.000 çeşit bitki, yetenekli üreticiler

''The Great American Company''nin bu afişiniden görülebileceği gibi 18. yüzyılın başlarında çay Amerika'da popüler bir içecek haline gelmişti
"The Great American Company"nin bu afişinden görülebileceği gibi 18. yüzyılın başlarında çay Amerika'da popüler bir içecek haline gelmişti

1848'de Fortune, çay toplama görevine başladı. Halka karışarak ülkenin iç kısımlarına daha kolay ulaşabilmek için saçlarını kökünden kazıyıp yalnızca bir at kuyruğu bıraktı ve yerel kıyafetler giydi. Kimi zaman yürüyerek, kimi zaman tekneyle, kimi zaman da tahtırevanla 325 kilometre boyunca yolculuk ederek çay üretim bölgesi "Hvuy-çov"a vardı. Fortune burada zamanını tohum toplayarak, tepelerin vejetasyonunu inceleyerek ve yeşil çayın üretimi üzerine bilgi edinerek geçirdi. Daha sonra kuzeyde "Fokien" de dahil olmak üzere siyah çay üretilen bölgeleri ziyaret etti. Ulaşılması daha kolay olan çay üretim bölgeleri bulunmasına rağmen Hindistan'a en iyi kalitedeki stokların gönderilmesini sağlamak istiyordu.

Kuzey kasabası "Tsong-ganhien"de şöyle yazdı: "Bu şehir siyah çayların yabancı pazarlar için ayrıldığı ve paketlendiği büyük çay honglarıyla dolu… Çin'de çayın tüketildiği ya da ihraç edildiği tüm bölgelerden tüccarlar çay almak ve aldıkları çayın nakliyesi için gerekli düzenlemeleri yapmak üzere buraya geliyorlar."

Fortune, tohumların nakliyesi için en iyi yol olarak düşündüğü Ward kutularını kullanarak ganimetlerini Kalküta'ya gönderdi. Seyahat bilgilerini topladığı 1852 tarihli A Journey to the The Countries of China… kitabını yazdığında "Çin"in en iyi çay bölgelerinden 20.000'in üzerinde çay bitkisi, sekiz birinci sınıf üretici ve zengin bir donanım edinildi ve Himalayalar'a güvenli bir şekilde nakledildi," diyebilecek durumdaydı.

Fortune'ın dirayetle "muhtemelen yalnızca Hindistan için değil, aynı zamanda İngiltere ve onun yaygınlaşan kolonileri için de büyük bir kazanımı ortaya koyacak" olan plantasyonlar zaman içinde Assam ve Sikkim'de kuruldu. 19. yüzyılın ikinci yarısı boyunca Çin, çay endüstrisinin merkezi olmayı sürdürdüyse de 1890'larda Hindistan İngiltere'nin iç pazar ihtiyacının %90'ını karşılıyordu. 1854'ten 1929'a gelindiğinde Hindistan'ın İngiltere'ye ihraç ettiği çayın değeri 24.000 sterlinden 20.087.000 sterline yükseldi. Bugün çay, yıllık talebi karşılamak üzere üretilen 3 milyon tonla dünyadaki en popüler alkolsüz içecektir.

Çay nasıl yapılır?

Çay, Camellia sinensis bitkisinden elde edilir. Bu bitkinin iki varyetesi vardır: Çin çayı Camellia sinensis, sinensis bitkisinden, Assam ya da Hint çayı Camellia sinensis assamica bitkisinden üretilir. İlki daha dayanıklıdır ve daha küçük yapraklara sahiptir. Çay bitkileri 17 metreye kadar uzayabilir ancak ticari olarak yetiştirildiklerinde 2 metre yüksekliğinde çalı olarak kalmaları gerektiğinden sürekli budanırlar. Siyah ve yeşil çay aynı bitkiden elde edilir. Ancak siyah çay üretim aşamasında mayalanma işlemi geçirir. Toplandıktan sonra yapraklardaki nemi gidermek ve enzim aktivitesini desteklemek için hava üflenir. Bu işlemden sonra yapraklar, hücrelerinin mekanik olarak parçalanması ve çaya karakteristik tadını veren özsularının açığa çıkması için iki yüzey arasından geçirilerek ezilir.

Robert Fortune kimdir?

Robert Fortune, Bahçecilik Derneği'nin Londra, Chiswick'teki bahçesinde yer alan limonluk bölümünün yöneticisi olmadan önce Edinburgh Botanik Bahçesi'nde çalıştı. Dernek Fortune'ı kısa zaman sonra bitki toplama ziyareti için dayanıklı bitkiler, orkideler, sucul ve "çok hoş çiçekleri" olan bitkilerle geri dönmesi talimatlarıyla Çin'e gönderdi. Çin'de, işverenine düzenli olarak bitkiler ve tohumlar gönderdiği üç yıl geçirdi. Doğu Hindistan Şirketi, Hindistan'da çay endüstrisini başlatmak için Çin'den çay bitkileri nakledecek birini aramaya başladığında, deneyimi sayesinde en uygun aday haline gelmişti. Çin'e iki seyahat daha gerçekleştirdi; bunlardan biri ABD hükümetinin kendi çay endüstrisini kurmasına yardımcı olmak içindi. Seyahatleri boyunca İngiltere'ye 120'nin üzerinde bahçe bitkisi türü tanıttı.