Orta Asya ülkesi Kırgızistan kuzeybatıda ve kuzeyde Kazakistan, doğuda ve güneyde Çin, güneyde ve batıda Tacikistan ve Özbekistan ile sınır komşusu. Kırgızistan'ın sınırlarının çoğu dağ tepeleri boyunca uzanıyor. Başkent Bişkek'tir (1862'den 1926'ya Pişpek olarak ve 1926'dan 1991'e Frunze olarak bilindi). Müslüman bir Türk halkı olan Kırgızlar ülke nüfusunun yarısından fazlasını oluşturuyor. Şimdi Kırgızistan adını taşıyan Kırgız'ın tarihi 17. yüzyıla kadar uzanır. Rus ve Sovyet egemenliği altında Kırgıziya olarak bilinen Kırgızistan, 19. yüzyılda Çarlık Rus kuvvetleri tarafından fethedildi. Eskiden Sovyetler Birliği'nin kurucu cumhuriyeti (birlik) olan Kırgızistan, 31 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan etmiştir.
Kırgızistan Hakkında Temel Bilgiler
- Resmi adı: Kırgızistan Cumhuriyeti
- Başkenti: Bişkek
- Nüfusu: 6.42 milyon (2019)
- Resmi diller: Kırgızca,
- Para birimi: Kırgızistan Somu (KGS)
- Yönetim şekli: Cumhurbaşkanlığı cumhuriyeti
- İklim: Karasal
- Yüzölçümü: 199,945 km²
- En yüksek noktası: Cenğiş Çokusu (7.349 metre)
- İlginç bilgi: Manas Destanı ile Kırgızistan dünyanın en uzun destanına sahip (500.000 satır)
Kırgızistan'ın Coğrafyası
Kırgızistan her şeyden önce bir dağlık ülke. Çin özerk bölgesi Uygur sınırında Cenğiş Çokusu (Zafer Tepesi) dağı 7.349 metreye yükselir. Kazakistan ile olan sınırda bulunan Han Tengri Dağı (6.994 m) da dahil olmak üzere tüm bu dağlar Tanrı Dağları sistemine bağlanıyor. Nehirleri arasında Narın Nehri, meşhur Fergana Vadisi'ne boşalır ve Seyhun'un (Siriderya) bir uzantısı olarak en kuzey batıya devam eder. Hem Çu hem de Narın nehirleri tarım ülkesi olarak Kırgızistan için büyük önem taşıyor.
Kırgızistan İklimi
Kırgızistan'ın okyanuslara olan uzaklığı ve ovalarındaki keskin yükselti değişiklikleri iklimi üzerinde güçlü bir etkiye sahip. Çöller ve ovalar Kırgızistan'ı kuzeyde, batıda ve güneydoğuda çevreler; iklimi ve manzarasıyla dağlık iç ortamının kontrastını daha da çarpıcı kılar. Ülkede Temmuz ayında ortalama sıcaklık 28°C iken Ocak ayı ortalama sıcaklığı −18°C'dir. Yıllık yağış doğu Tanrı Dağları'nda 180 mm, Kırgız ve Fergana sıra dağlarında ise 760 ila 1.000 mm arasında değişiyor En kalabalık vadilerde, yağış yılda 100 ila 500 mm olur.
Kırgızistan İnsanlarının Etnik Kökeni
Eskiden göçebe bir halk olan Kırgızlar, Sovyet rejimi tarafından kollektif tarıma yerleştirildi. Kırgızların yanı sıra, ülkenin kalan nüfusunu azınlık Ruslar, Özbekler, Ukraynalılar ve Almanlar (1941'de Sovyetler Birliği'nin Avrupa bölgelerinden bölgeye sürgün edildi), Tatarlar, Kazaklar, Dunganlar (Çin Hui Müslümanları), Uygurlar, ve Tacikler oluşturuyor. 1991'deki bağımsızlıktan bu yana birçok Rus ve Alman bölgeden göç etti.
Nüfusun yaklaşık dörtte üçü Kırgız ve yaklaşık yedide biri Özbek'tir. Diğer etnik gruplar nüfusun sekizde birini oluşturuyor. Kırgızistan nüfus olarak genç. Nüfusun yarısından fazlası 30 ve neredeyse üçte biri 15 yaşın altında. Ölüm oranı küresel ortalamanın biraz altında ve doğum oranı ise biraz üzerinde. Ortalama ömür kadınlar için 75 yıl, erkekler için 67 yıldır.
Kırgızistan Dilleri
Kırgızların çoğu Türk dillerinin kuzeybatı grubuna ait dilleri konuşuyor ve en yaygını Kırgızca. Büyük bir azınlık güneydoğunun Türk dili olan Özbekçe'yi konuşur. Rusça da konuşulmakta ve hem Kırgızca hem de Rusça'ya resmi dil statüsü verilmiştir.
Kırgızistan Ekonomisi
Kırgızistan halkı geleneksel olarak daima canlı hayvan yetiştirme ve çiftçilikle uğraştı. 20. yüzyılın sonlarına gelindiğinde cumhuriyet antimon ve cıva cevherleri gibi demir dışı metaller için kaynak oldu. Ayrıca makine üreticisi, hafif sanayi ürünleri, hidroelektrik enerji ve gıda ürünleri üreticisi haline geldi. Altın madenciliği önem kazanmıştır ve Kırgızistan önemli miktarda kömür rezervine ve bazı petrol ve doğal gaz yataklarına sahiptir. Hidroelektrik enerji, ülkenin elektrik enerjisinin dörtte üçünden fazlasını sağlıyor. Diğer Orta Asya ülkelerinden farklı olarak Kırgızistan'ın su sorunu yok. Fergana Vadisi'nde bolca pamuk üretimi yapılıyor.
Kırgızistan Tarihi
Kırgızların tarihi MÖ 1. yy'a kadar uzanmaktadır. Kırgızların ilk yerleşim yeri orta Sibirya'nın Yenisey Irmağı'ndaydı. Avrupa ve Asya halklarının bir karışımı olan Tashtyk kültürünün (MÖ 1. – MS 5. yy) Kırgızlara ait olduğu tahmin edilir. MS 7. ve 12. yüzyıldan kalma Çin ve Müslüman kaynaklar, Kırgız'ı yeşil (mavi) gözlü ve kızıl saçlı insanlar olarak tanımlıyor. Kayak kullanan, şamanizmi uygulayan ve ormanda yaşayan "kuzey" insanlarıydılar. 9. yüzyılın ortalarında Kırgızlar Türk dilini konuşuyordu. Moğolistan'da Uygur İmparatorluğu'nu devirmişti ancak oraya yerleşmedi; ormanın insanları olarak kalmaya devam ettiler.
Pers coğrafya kitabı Hudûd el-âlem'e (982) göre, Kırgızlar "Kuzey'in Issız Toprakları"nın ucunda yaşıyordu; 11. yüzyıl leksikograf dil bilimci Kâşgarlı Mahmud dillerinin Türk dili olduğunu söylemiştir. Issız yaşam alanlarından dolayı Kırgızlar İç Asya tarihindeki ana akımların dışında kaldı; bu durum aynı zamanda İç Asya'daki siyasi manzarayı kökten değiştiren Moğol saldırılarından sıyrılmalarını sağladı. 1207'de Kırgızlar, Cengiz Han'ın oğlu Cuci'ye teslim oldu. Bunu yaparak yok olmaktan kurtuldular ancak aynı zamanda İslam'ın hemen hemen ulaşamayacağı bir yerde kaldılar. 16. yüzyılın sonlarında hala şamanizme inanıyorlardı.
16. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar Kırgız boylarının çoğu Tanrı Dağları'nda dağ göçebeleri olarak yaşamaya devam ettiler. Ancak ilerlemeye başlayan Ruslar hala Kırgızların Yenisey kolundan kalanlarla karşılaşıyordu. 1703'te, Dzungarların (batı Moğollarının bir kabilesi) baskısı altında Yenisey Kırgızları, Yedisu Bölgesi'ne taşındı ve iki halk arasındaki düşmanlıklar Çin'in 1757'de Dzungar lideri Amursana'yı yenmesine dek sürdü. Kırgızlar Çin'in Qing (Mançu) imparatorluğunun bir parçası oldu.
1825-1830 yılları arasında Kokand hanı Muhammed Ali tarafından fethedildiler; Kırgızların gelecekteki başkenti olan Bişkek (Pişpek) bu kağanlık tarafından yaptırılmıştır. Bu temaslar güneydeki Kırgızların İslamı benimsemesini sağladı ancak bu durum ulusal kültürleri üzerinde değişiklik yaratmadı.
1835 ve 1858 yılları arasında Tanrı Dağları'ndan iki Kırgız boyu Sarıbağış ve Bugu, iki tarafın da Hokand Hanlığı ya da Rusların yardımını aradığı ve elde ettiği yanlış bir savaşa girdiler. Bugu 1855'te gönüllü olarak Ruslara teslim oldu ve Rusların 1863'te Aksu Kalesi'ni yaptırmalarını sağladı. Kırgızlar böylece hem Ruslar hem de Hokand Hanlığı tarafından yıpratıldıkları modern bir çağa girdiler.
Kırgızlar Hokandlara karşı ayaklandı ancak Ruslar onlara yardım etmedi. Bundan bir süre sonra kıtlık ve açlıkla boğuşan Ruslar, Kırgız topraklarına akın etti ve Kırgızları dağa sürdüler. Kırgızlar bu süreçte modern tarımı öğrense de Ruslar kendilerine yalnızca felaket getirdi. Kırgızlar 1916'da ayaklandı ancak Ruslar tarafından kanlı şekilde bastırıldılar. Bu baskı Rusların Çar rejiminin yıkılmasından sonra da devam etti.
Sovyet yönetimi altında Kırgızlar kendilerini ayrı bir ulus olarak göstermekte zorluk yaşadılar. Batı'da isimleriyle ilgili kafa karışıklığı devam ediyordu çünkü çarlar Kazakistan'daki Rusları (Cossack), Kazaklardan ayırt etmek için onlara "Kırgız" adını vermişti. 1924 yılında Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti altında özerk Kırgız oblast'ı (eyalet) kuruldu. 1926'da statüsü özerk cumhuriyete dönüştürüldü ve 1936'da tam bir birlik cumhuriyeti oldu (genellikle Kırgıziya olarak adlandırılmış Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti). Diğer tüm Orta Asya cumhuriyetleri arasında Kırgızistan bağımsız olmaya en istekli olanıydı. 1000 yıllık ihtilaf, vatansızlık ve yabancı müdahalesinin ardından ülke 31 Ağustos, 1991'de bağımsız oldu.
Yolsuzluklarla Yönetilen Bağımsız Kırgızistan
Ülke bundan sonra deneyimli Rus ve Alman iş gücünün ülkeden gitmesiyle ekonomik kriz yaşadı; Askar Akayev hükümeti geniş çaplı yolsuzlukla ve gücü kötüye kullanmakla suçlandı. Görünüşte özgür olan basın resmi elden gözdağına maruz kalıyor ve bunlar olurken büyük miktarda köktendinci gerilla Afganistan ve Özbekistan arasında gidip gelirken ülke topraklarına giriyordu. 2001'de Manasta ABD üssü kuruldu; 2009'da oy birliğiyle kapatılması istendi ancak uzun lobilerin ardından karardan dönüldü. 2005 hükümet seçimlerinde yapılan yolsuzlukların ortaya çıkarılması aynı yıl Mart ayında büyük bir halk yürüyüşüne neden oldu. Akayev'in ülkeden kaçmasıyla yapılan yeni seçimde Batılı gözlemcilerden yardım alınmış ve seçim adil şekilde gerçekleşmişti.
Seçilen yeni cumhurbaşkanı Kurmanbek Bakiyev de ülkeyi zorbalıkla yönetmekten itham edildi. Bakiyev bu dönemde seçim sistemi sürecinden övgüyle bahsediyor ancak bir yandan seçimde hile yapma, oy satın alma ve rakip adayları geniş çaplı şiddetle saf dışı bırakma gibi yerel ve uluslararası gözlemci raporları sunuluyordu. Bir sonraki 2009 cumhurbaşkanlığı seçimleri yaklaşırken Bakiyev tekrar seçilmeyi hedefleyerek gazetecilere olan saldırıları artırmaya başladı. 23 Temmuz 2009'da oylama devam ederken Bakiyev'in ana rakibi geniş çaplı bir seçim hilesiyle suçlandı ve henüz sayımlar tamamlamışken kendini yarıştan çekti. Resmi seçim sonuçları Bakiyev'in oyların dörtte üçünü aldığını göstermişti ancak uluslararası gözlemciler bir kez daha bu konudaki endişelerini dile getirdiler.
Halk Hükümet Binasını Bastı
Bakiyev'in giderek artan otoriter politikaları ve yolsuzluk suçlamalarının üstüne eklenen pahalanan hayat Nisan 2010'da protestolara neden oldu. Nisan ayının başlarında binlerce protestocu Bişkek'teki ana hükümet binasını hükümeti devirmek üzere bastı. Göz yaşartıcı gaz ve sersemletici bombalarla kalabalıkları dağıtmayı başaramayan polis halka canlı mühimmatla ateş etti ve yaklaşık 80 kişinin ölümüne ve yüzlerce kişinin yaralanmasına neden oldu. Kırgız hükümeti protestocuların devlet dairelerini ele geçirdiği Naryn, Tokmak ve Talas'ta yapılan eşzamanlı gösteriler neticesinde artan huzursuzluğa cevaben 7 Nisan'da olağanüstü hal ilan etti. 8 Nisan'ın sabahında Bakiyev başkentten uçakla kaçtı ve muhalefet geçici bir hükümet kurulduğunu açıkladı.
Olayları kınayan ifadeler yayımlamasına rağmen, Bakiyev'in kesin olarak nerede olduğu ancak birkaç gün sonra güneydeki Celalabad'ın yakınında görüldüğünde ortaya çıktı. Eski dışişleri bakanı Roza Otunbayeva sayısız hükümet yetkilisinin pozisyonunu değiştirdi ve ABD ile Rus liderleriyle görüşmeler yaptı. Bakiyev başta oy çoğunluğunu elinde tuttuğunu iddia ederek geri çekilmeyeceğini söylese de muhalefet istifasını aldığını söyledi. Kurmanbek Bakiyev 15 Nisan'da Kırgızistan'dan ayrıldı; Otunbayeva yeni cumhurbaşkanı oldu. Birkaç gün sonra Belarus'taki sürgünde konuşan Bakiyev çekilmediğini ve ülkenin yasal başkanı olduğunu iddia etti. Bunlar olurken siyasi ihtilafın yol açtığı yağma ve huzursuzluk devam ettiğinden geçici hükümet, düzeni sağlamak adına ölümcül güç kullanımını onayladı.
Özbekler Özerklik Talep Ediyor
Hükümetin devredilmesinden yaklaşık iki ay sonra Kırgız çoğunluğu ile Özbek azınlığı arasındaki etnik şiddet, ülkenin güneyinde, özellikle Oş ve çevresinde şiddetlendi. Geçici hükümetin bölgeyi kontrol altına alamaması nedeniyle bu etnik şiddet çok sayıda Özbek'in ve daha az sayıda Kırgız'ın ölümüne ve de yüz binlerce kişinin evlerini terk etmesine neden oldu. Raporlar ayrıca vahşetin Kırgız birlikleri tarafından da işlendiğini göstererek ordunun tamamen hükümet kontrolüne geçmediğini onayladı. Geçici hükümet bu iddialara hemen yanıt vermedi ve Bakiyev'i huzursuzluğu körüklemekle suçladı. Bu arada Özbekler güneyde özerk bölge talep etti ve merkezi hükümeti tanımadıklarını bildirerek ülkeyi parçalamakla tehdit etti.
Geçici hükümet Haziran ayı sonunda planlandığı gibi anayasaya oylamasına gitti. Yeni anayasa seçmenlerin yüzde 90'ı tarafından onaylandı. Seçimde bulunan uluslararası gözlemciler de adilce gerçekleştirildiğini raporladı.
Bakiyev'in Partisi Tekrar Seçiliyor
Ekim 2010'da yapılan Kırgızistan'ın ilk parlamento seçimleri şiddet veya büyük hilekarlık olmadan yürütüldü ve Orta Asya'da demokrasi için umut verici bir adım olarak görüldü. Beş parti parlamentoya girmek için yeterince oy aldı. Eski cumhurbaşkanı Bakiyev'in birkaç ortağını içeren ve yeni anayasaya karşı çıkan milliyetçi Ata-Curt partisi hiçbir partinin çoğunluğa ulaşmamasına rağmen en fazla oyu aldı. Başbakanlık görevini yapan Sosyal Demokrat Parti'den Almazbek Atambayev'le bir koalisyon hükümeti kuruldu. Yaklaşan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde potansiyel hileye karşı tepkisini göstermek üzere Eylül 2011'de istifa etti.
Atambayev Ekim 2011 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde %60'tan fazla oy alarak zafer kazandı. Uluslararası gözlemciler ülkenin bazı bölgelerinde oy düzensizliklerinin olduğunu belirtse de, barışçıl seçim Kırgızistan için önemli bir başarı olarak görüldü.
Anayasa Atambayev'in ikinci bir dönemde daha görev almasına izin vermedi ve Atambayev'in müttefiki ve tek dönem başbakanı olan Sooronbai Jeenbekov, Ekim 2017'de cumhurbaşkanı seçildi. Bişkek'te kış ortasında yaşanan elektrik santrali kesintisi halkın öfkesine neden oldu ve Jeenbekov, Atambayev ve ortaklarıyla anlaşmazlık yaşayarak hükümete yeni isimler atamaya başladı. Hükümet ise Atambayev'in dostu olan başbakan Sapar İsakov'u görevden aldı. 2018 Haziran'ında Isakov, bir başka eski başbakan da dahil olmak üzere yolsuzluk suçlamasıyla tutuklanan çeşitli siyasi isimler arasındaydı.
Kırgızistan Hakkında Sık Sorulanlar
Kırgızistan'ın geleneksel el sanatları nelerdir?
Kırgızistan'ın geleneksel el sanatları arasında keçe yapımı, dokuma ve nakış yer almaktadır. Keçe, Kırgız kültüründe özellikle önemlidir ve yurtlar, kilimler, giysiler ve süslemeler de dahil olmak üzere çok çeşitli eşyaların yapımında kullanılır.
Bişkek'teki Ala-Too Meydanı'nın önemi nedir?
Ala-Too Meydanı, Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'in ana meydanıdır. Popüler bir toplanma yeridir ve genellikle halka açık etkinlikler ve kutlamalar için kullanılır. Meydan, Kırgız Beyaz Saray ve Kırgızistan'ın efsanevi kahramanı Manas'ın heykeli de dahil olmak üzere birçok önemli anıt ve simge yapıya ev sahipliği yapmaktadır.
Kırgızistan'daki başlıca turistik yerler nelerdir?
Kırgızistan, çarpıcı doğal güzelliği ve açık hava eğlence fırsatları ile tanınır. Popüler turistik yerler arasında dünyanın en büyük ikinci dağ gölü olan Issyk-Kul Gölü ve yürüyüş, dağcılık ve kayak imkanı sunan Ala Archa Milli Parkı bulunmaktadır. Kültürel cazibe merkezleri arasında Kırgız Ulusal Güzel Sanatlar Müzesi ve UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer alan Burana Kulesi bulunmaktadır.
Kırgız halkının tarihi nedir?
Kırgız halkı, şu anda Kırgızistan olarak bilinen bölgede ortaya çıkan bir Türk etnik grubudur. Bin yılı aşkın bir geçmişe dayanan uzun ve zengin bir tarihe sahiptirler. Kırgız halkı geleneksel olarak göçebe çobanlar ve savaşçılardır ve kültürleri ve yaşam tarzları Orta Asya bölgesinin manzarası ve ikliminden büyük ölçüde etkilenmiştir.
Kırgızistan'daki ana endüstriler nelerdir?
Kırgızistan'daki ana endüstriler arasında tarım, madencilik ve imalat bulunmaktadır. Temel tarım ürünleri arasında pamuk, tütün ve sebzeler bulunurken, madencilik altın ve diğer minerallere odaklanmaktadır. İmalat ağırlıklı olarak tekstil, gıda işleme ve makine üretimine odaklanmaktadır.
Kırgızistan'ın başlıca ihracat kalemleri nelerdir?
Kırgızistan'ın başlıca ihracatları arasında altın, tekstil, et, tütün ve makine bulunmaktadır.
Kırgızistan'ın para birimi nedir?
Kırgızistan'ın para birimi Kırgızistan somudur.
Kırgızistan'ın başlıca doğal kaynakları nelerdir?
Kırgızistan, altın, kömür, uranyum ve çeşitli nadir toprak metalleri dahil olmak üzere mineral kaynakları bakımından zengindir.
