Moğolistan, göçebe geçmişiyle gurur duyan az sayıda milletten biri. Geleneğe uygun olarak, ülkede Moğolistan'ın başkenti Ulanbator'dan başka büyük şehir yoktur. Moğolistan, İç Moğolistan ve Dış Moğolistan olarak ikiye bölünmüş durumda. Dış Moğolistan bağımsız olan kısım. Ülkenin toprak bütünlüğü batı ve orta Avrupa'daki ülkelerin toplam yüzölçümüne eşit. Başkent Ulanbator kuzey merkezde yer alıyor. Karayla çevrili ülke kuzeyde Rusya ve güneyde Çin ile komşu. Dağlık yapısı ortalama 1580 metre yükseltiye sahip olmasını sağlıyor.
Moğolistan Hakkında Temel Bilgiler
- Resmi adı: Moğolistan (Mongol Uls) Cumhuriyeti
- Başkenti: Ulanbator
- Nüfusu: 3.2 milyon (2019)
- Resmi diller: Moğolca,
- Para birimi: Moğolistan Tugriki (MNT)
- Yönetim şekli: Çok partili cumhuriyet
- İklim: Karasal
- Yüzölçümü: 1,564,116 km²
- Beklenen yaşam süresi: 69.8 yıl
- En yüksek noktası: Hüyten Zirvesi (4.374 metre)
- İlginç bilgiler: Kar leoparları Moğolistan'a özgüdür; tuzlu sıcak süt çayı içilir ve dinozorlar bir zamanlar burada yaşamıştır.
Moğolistan Hükümeti
Moğolistan 1990'dan beri çok partili parlamenter demokrasiye sahip. 18 yaşın üzerindeki bütün vatandaşlar oy kullanabilir. Devlet başkanı Cumhurbaşkanı'dır ancak yürütme yetkisi Başbakan ile paylaşılıyor. Başbakan yasama meclisinin onayladığı Bakanlar Kurulu'nu aday gösterir.
Yasama organı 76 milletvekilinden oluşan Büyük Khural (Kurul) olarak adlandırılıyor. Moğolistan, Rusya ve kıta Avrupası yasalarına dayanan bir medeni hukuk sistemine sahip. En yüksek mahkeme, öncelikli olarak anayasa hukukuyla ilgili sorunları ele alan Anayasa Mahkemesi'dir.
Moğolistan Nüfusu
Moğolistan'ın nüfusu 2019 itibariyle 3.2 milyona ulaştı. Ülke nüfusu pek hızlı yükselmiyor. 2010'da sayı yaklaşık 3 milyondu. Bunun yanında 4 milyon etnik Moğol, Çin'in bir parçası olan özerk İç Moğolistan'da yaşamaktadır.
Moğolistan nüfusunun yaklaşık yüzde 94'ü esas olarak Halha boyundan gelen Moğollardır. Etnik Moğolların yaklaşık yüzde dokuzu Durbet, Dariganga ve diğer boylardan geliyor. Başta Kazaklar ve Özbekler olmak üzere, Moğolistan vatandaşlarının yüzde beşi Türk'tür. Nüfusun geri kalanını her biri yüzde birden az olan Tunguzlar, Tuvalar, Çinliler, Ruslar ve diğer çeşitli azınlık gruplar oluşturuyor.
Moğolistan'ın Dili
Halha Moğolcası Moğolistan'ın resmi dili ve Moğolların yüzde 90'ının ana dilidir. Moğolistan'da kullanılan diğer diller arasında Moğolca, Türk dilleri (Kazakça, Tuvanca ve Özbekçe gibi) ve Rusça dilleri var.
Halha Kiril alfabesi ile yazılıyor. Rusça, Moğolistan'da konuşulan en yaygın yabancı dil; ardından İngilizce ve de Korece gelmekte.
Moğol Dini
Moğolların büyük çoğunluğu (nüfusun yaklaşık yüzde 94'ü) Tibet Budizmi'ni izliyor. Tibet Budizmi ekolü olan Gelug veya "Sarı Türban" 16. yüzyılda Moğolistan'da öne çıkmaya başladı.
Moğol nüfusunun yüzde 6'sı çoğunlukla Türk azınlıkların üyeleri olan Sünni Müslümanlardır. Moğolların yüzde ikisi ise bölgenin geleneksel inanç sistemini takip eden Şamanlardır. Moğol Şamanistleri atalarına ve berrak mavi gökyüzüne ibadet eder. Moğolistan dinlerinin toplam yapısı yüzde 100'ün üzerine çıkıyor zira bazı Moğollular hem Budizm hem de Şamanizm öğretilerini uyguluyor.
Moğolistan'ın Coğrafyası
Moğolistan, Rusya ile Çin arasında kalmış, denize açılamayan bir ülke. Yaklaşık 1.564.000 kilometrekarelik bir alanı kaplayarak kabaca Türkiye'nin iki katına denk yüzölçümüne sahip.
Moğolistan, bozkır topraklarıyla bilinmekte. Bunlar, Moğol'un geleneksel hayvancılık yaşam tarzını destekleyen kuru, çimenli ovalardır. Moğolistan'ın bazı bölgeleri dağlıkken, diğer kısımlar çöllerden ibaret.
Moğolistan'daki en yüksek nokta 4.374 metre yükseklikteki Hüyten Zirvesi. En alçak noktası Hoh Nuur gölü dahi 518 metre yüksekliğe çıkıyor.
Moğolistan'da Bitki ve Hayvan Hayatı
Bitki tarafında ülkenin yüksek dağları iğne yapraklı ormanlara (tayga) sahip ve daha yükseklerde Alp bitkileri görülüyor. Bozkırlar (otlaklar) ulusun dörtte üçünden fazlasını kaplıyor. Buna rağmen dağlık bölgede bitki ve hayvan yaşamı zengin çeşitliliğe sahiptir. Burada Sibirya karaçamları, Sibirya sedirleri, çeşitli ladin, çam ve köknar karışımları görülebilir. Yaprak döken ağaçlar, huş ağacı, aspir ve kavağa rastlanır.
Hayvan hayatı özellikle Moğolistan'ın seyrek insan nüfusundan besleniyor. Kuzey ormanları kahverengi ayılar, kurtlar, yaban domuzları, sincaplar ve samurlar dışında vaşak, maral (elk alt türü), karaca ve misk geyiği barındırır. Bozkırlar, dağ sıçanının (bir zamanlar yaygın olarak avlanmakta, fakat şimdi avlanma kısıtlamaları ile korunmaktadır) ve Moğol ceylanının evidir.
Moğol Altay Dağları kar leoparı ile argali olarak bilinen yabani koyunların uğrak yeridir. Çöl bölgelerindeki sulak alanlarda kulan (Yabani Asya eşekleri; Equus hemionus kulan), çift hörgüçlü yabani develer (Moğolistan'da khavtgais olarak adlandırılır) ve Gobi ayıları (mazaalais) bulunabilir. Moğolca'da takhi olarak bilinen Prezewalski yaban atının soyu tükenince bölgeye Avrupa ve Kuzey Amerika stoklarından yeniden giriş yaptı. Son olarak sakallı akbaba diğer dikkat çeken türler arasındadır.
Moğolistan'ın İklimi
Moğolistan, çok az yağış ve geniş mevsimsel sıcaklık değişimleriyle zorlu bir karasal iklim sunuyor.
Moğolistan'da kışlar uzun ve oldukça soğuktur, Ocak ayında ortalama sıcaklıklar -30 C civarına iner. Başkent Ulanbator, dünyadaki en soğuk ve en rüzgarlı başkent olarak biliniyor. Yazları kısa ve sıcak geçerken yağışların çoğu yaz aylarında görülür.
Yağmur ve kar yağışı toplamda kuzeyde yılda sadece 20-35 cm ve güneyde ise 10-20 cm'dir. Bununla birlikte şiddetli kar fırtınaları bazen bir metreden fazla kar indirmekte ve canlı hayvanları içine gömmektedir.
Moğolistan'ın Ekonomisi
Moğolistan ekonomisi, madencilik, hayvancılık, hayvansal ürünler ve tekstil sektörleri ile ayakta kalıyor. Birincil ihracat kaynağı bakır, kalay, altın, molibden ve tungsten gibi minerallerdir. Moğolistan'ın para birimi Tugrik'tir. 2019 Kasım itibariyle 1 ABD Dolar'ı 2.718 Tugrik'e eşit (Tögrög olarak da bilinir). Para biriminin eşsiz bir isme sahip olduğu ender milletlerden.
Moğolistan'ın Tarihi
Moğolistan'ın göçebe halkı yerleşik kültürlerin sahip olduğu eşyalara daima bir tür açlık duydu. Bunlar ince metal işleri, ipek kumaşlar ve silahlar gibi ögelerdi. Bu eşyaları elde etmek için Moğollar bir araya gelerek çevredeki halklara saldırdılar.
Kurdukları ilk büyük konfederasyon MÖ 209'da toplanan ve Hunların atası olarak bilinen Hiung nu idi. Hiung nu, Çin'in Qin Hanedanlığı'na öyle büyük tehditti ki Çinlilerin devasa bir tahkimat üzerinde çalışmasına ve Çin Seddi'ni inşa etmesine neden oldu.
MS 89'da Çin, İkh Bayan savaşında (Altay Dağları Muharebesi) Kuzey Hiung nu'yu yendi. Hiung nu batıya kaçtı ve sonunda Avrupa'ya doğru yola koyuldu. Orada Hunlar olarak tanındılar.
Peşlerinden gelen kabileler kısa sürede onların yerini aldı. Önce Göktürkler, sonra Uygurlar, Hitaylar ve Curçenler bölgede üstünlük kazandılar.
Moğolistan'ın kırılgan kabileleri, Cengiz Han olarak bilinecek Timuçin adında bir savaşçı tarafından MS 1206 yılında birleştirildi. O ve halefleri, Orta Doğu ve Rusya dahil olmak üzere Asya'nın çoğunu fethettiler.
Moğol İmparatorluğu'nun gücü Çin'i yöneten Moğol Yuan Hanedanlığı'nın 1368'de yıkılmasından sonra azaldı.
1691'de Çin'in Çing Hanedanlığı'nın kurucusu olan Mançular Moğolistan'ı fethetti. Artık "Dış Moğolistan" olan Moğollar bir miktar özerkliğe sahip olsa da, liderlerinin Çin imparatoruna bağlılık yemini etmesi istendi. Moğolistan, 1691-1911 arasında ve yine 1919-1921 arasında Çin eyaleti olarak kaldı.
İç Moğolistan (Çin özerk) ile Dış Moğolistan (bağımsız) arasındaki günümüz sınırı 1727'de Rusya ve Çin'in Kyakhta Antlaşması'nı imzalamasıyla çizilmiştir. Çin topraklarındaki Mançu Çing Hanedanı zayıflamaya başlayınca Rusya Moğol milliyetçiliğini körüklemeye başladı. Moğolistan, 1911'de Çing Hanedanlığı'nın düşmesiyle Çin'den bağımsızlığını ilan etti.
İlgili: 1911 Çin Devrimi: 2000 Yıllık İmparatorluk Döneminin Çöküşü
Rusların devrimleriyle meşgul olduğu bir zamanda Çin askerleri 1919'da Dış Moğolistan'ı yeniden ele geçirdi. Ne var ki 1921'de Moskova, Moğolistan'ın başkenti Urga'yı işgal etti ve Dış Moğolistan, 1924'te Rus etkisine girerek Halk Cumhuriyeti haline geldi. Japonya, 1939'da Moğolistan'ı işgal etti, ancak Sovyet-Moğol birlikleri tarafından geri atıldılar.
Moğolistan 1961'de Birleşmiş Milletler'e katıldı. O zamanlar Sovyetler ile Çin arasındaki ilişkiler hızla kötüye gidiyordu. Moğolistan bu ikiliğin ortasında tarafsız kalmayı denedi. 1966'da Sovyetler Birliği Moğolistan'a Çinlilerle savaşması için çok sayıda kara kuvveti gönderdi. Moğolistan topraklarındaki Çinli vatandaşlarını 1983 yılında ihraç etmeye başladı.
1987 itibariyle Moğolistan SSCB'den uzaklaşmaya başladı. ABD ile diplomatik ilişkiler kurdu ve 1989 ve 1990'da büyük çapta demokrasi yanlısı protesto gösterileri yaptı. İlk demokratik Büyük Khural seçimleri 1990'da, ilk başkanlık seçimleri ise 1993'te yapıldı. Moğolistan'ın demokrasiye barış dolu geçişinden onlarca yıl sonra ülke yavaş ama istikrarlı bir şekilde gelişiyor.
Moğolistan Hakkında Sık Sorulanlar
Cengiz Han kimdir?
Cengiz Han, tarihteki en büyük bitişik imparatorluk olan Moğol İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk imparatoruydu.
Göçebe kültürü ile ne kastedilmektedir?
Göçebe kültürü, sabit bir evi olmayan ve yiyecek, su ve hayvanları için otlak arayışıyla bir yerden bir yere hareket eden insanların yaşam biçimini ifade eder.
Bozkır veya Step nedir?
Bozkır, özellikle Orta Asya'da bulunan ve genellikle hayvan otlatmak için kullanılan geniş, çimenli bir düzlüktür.
Ulan Batur nedir?
Ulan Batur, Moğolistan'ın başkentidir ve ülkenin kuzey-orta kesiminde yer alır.
Naadam festivali nedir?
Naadam festivali, "üç erkek sporu" olan güreş, at yarışı ve okçuluk dallarında yarışmaların düzenlendiği geleneksel bir Moğol festivalidir.
Kaşmir nedir ve Moğolistan'da neden önemlidir?
Kaşmir, Kaşmir keçisinin yumuşak astarından elde edilen lüks bir elyaftır. Moğolistan'da önemlidir çünkü ülke dünyanın en büyük kaşmir üreticilerinden biridir.
Moğol Barbeküsü nedir?
Moğol Barbeküsü, genellikle et, sebze ve erişte ile büyük, yuvarlak, demir bir ızgarada pişirilen bir tavada kızartma yemeğidir.
Kartal ile avcılık nedir?
Kartal ile avcılık, Moğolistan'da tilki ve tavşan gibi küçük av hayvanlarını avlamak için eğitimli bir kartalın kullanıldığı geleneksel bir avlanma şeklidir.
Moğol kültüründe ata binmek ne kadar önemlidir?
Ata binmek Moğol kültürünün önemli bir parçasıdır ve günlük yaşamlarında, ulaşımlarında ve sporlarında önemli bir rol oynar.
Moğol kültüründe yurt/ger nedir?
Yurt olarak da bilinen ger, Moğolistan'daki göçebe halk tarafından geleneksel konutları olarak kullanılan taşınabilir, dairesel bir çadırdır.
