Özbekistan bir cumhuriyettir ancak seçimler nadiren gerçekleşir ve genellikle hilelidir. Önceki cumhurbaşkanı İslam Karimov 1990'da Sovyetler Birliği'nin çöküşünden önce göreve geldi. Başbakanı Shavkat Mirziyoyev gerçek anlamda bir güce sahip değildir.
Özbekistan'ın resmi dili, bir Türk dili olan Özbekçe. Özbekçe dili Uygurca (Batı Çin'de konuşulan), Türkmence ve Kazakça gibi diğer Orta Asya dillerine yakın. 1922'den önce Özbekçe Latin alfabesiyle yazılmaktaydı ancak Josef Stalin Orta Asya dillerinin tümünün Kiril alfabesine geçmesini istedi. 1991'de Sovyetler Birliği'nin yıkılmasıyla Özbekçe yeniden Latince yazılmıştır. Pek çok insan hala Kiril kullanıyor ve tam bir değişim için verilen son tarih geri itilmeye devam ediliyor.
Özbekistan Hakkında Temel Bilgiler
- Resmi adı: Özbekistan Cumhuriyeti
- Başkent: Taşkent
- Nüfus: 33,172,709 (2018)
- Resmi dili: Özbekçe
- Para birimi: Özbekistan Somu (UZS)
- İklim: Çoğunlukla orta enlemli çöl, uzun, sıcak yazlar, ılıman kışlar; doğuda yarı kurak otlaklar
- Yüzölçümü: 447.400 kilometrekare
- En yüksek noktası: Adelunga Dağı (4.301 metre)
- En alçak noktası: Sarıkamış Gölü (12 metre)
Özbekistan'ın Nüfusu
Özbekistan 33 milyon insana ev sahipliği yapmasıyla Orta Asya'daki en büyük nüfuslu ülke. Halkın yüzde sekseni etnik Özbek. Özbekler, komşu Türkmenlerle ve Kazaklarla yakın akraba olan bir Türk halkı.
Özbekistan'da temsil edilen diğer etnik gruplar arasında Ruslar (%5.5), Tacikler (%5), Kazaklar (%3), Karakalpaklar (% 2.5) ve Tatarlar (%1.5) var.
Özbekistan'ın Dini
Özbekistan vatandaşlarının büyük çoğunluğu nüfusun (%88) Sünni Müslümanlar. Ek %9 kadarı öncelikle Rus Ortodoks olmak üzere Ortodoks Hristiyanlarıdır. Küçük Budist ve Yahudi azınlıkları da var.
Özbekistan'ın Coğrafyası
Özbekistan bölgesi 447.400 kilometrekaredir. Özbekistan, batıda ve kuzeyde Kazakistan, kuzeyde Aral Denizi, güneyde ve doğuda Tacikistan ve Kırgızistan, güneyde Türkmenistan ve Afganistan ile sınır komşusu.
Özbekistan iki büyük nehre sahip: Amuderya (Ceyhun) ve Siriderya. Ülkenin yaklaşık %40'ı yaşanamaz bir kum kütlesi olan Kızılkum Çölü'nde bulunuyor. Toprakların yalnızca %10'u ekilebilir ve buralar nehir vadilerinde yoğunlaşmış.
En yüksek noktası Tanrı Dağları'ndaki Adelunga Toghi'dir (4.301 metre).
Özbekistan'ın İklimi
Özbekistan, yazın kurutucu sıcakları ve kışın ise soğuk, yağışlı kışları ile çöl iklimine sahip. Özbekistan'da şimdiye kadar kaydedilen en yüksek sıcaklık 49 C idi. Tüm zamanların en düşük seviyesi ise -35 C ölçüldü. Bu aşırı sıcaklık koşullarının bir sonucu olarak ülkenin neredeyse %40'ı yaşanamaz durumda. Ek bir %48 ise yalnızca koyun, keçi ve develerin otlatılması için uygun.
Özbekistan'ın Ekonomisi
Özbek ekonomisi temel olarak hammadde ihracatına dayanıyor. Özbekistan, büyük pamuk üreticilerinden biri ve ayrıca çok miktarda altın, uranyum ve doğal gaz ihraç ediyor.
İşgücünün yaklaşık %44'ü tarımda, %30'u da sanayide (özellikle maden çıkarma sanayi). Kalan %36'sı ise hizmet sektöründedir.
Özbek nüfusunun yaklaşık %25'i yoksulluk sınırının altında yaşıyor. Tahmini yıllık kişi başına gelir yaklaşık 1.950 ABD dolarıdır, ancak doğru rakamları elde etmek zordur. Zira Özbek hükümeti genellikle kazanç raporlarını şişirir.
Özbekistan'da Çevre
Sovyet döneminde yürütülen yanlış çevre yönetiminin getirdiği felaket kendini Özbekistan'ın kuzey sınırındaki Aral Denizi'nde gösterir. Deniz bugün küçülmüş durumda.
Pamuk gibi çok miktarda su isteyen mahsulleri sulamak için Aral Denizi'nin kaynakları olan Amuderya (Ceyhun) ve Siriderya (Seyhun) başka yöne yönlendirildi. Sonuç olarak Aral Denizi 1960 yılından bu yana yüzey alanının 1/2'sinden ve hacminin 1/3'ünden fazlasını kaybetti.
Özbekistan'ın deniz yatağı toprağı tarım kimyasalları, sanayiden ağır metaller, bakteriler ve hatta Kazakistan'ın nükleer tesislerinden gelen radyoaktivite ile dolu. Deniz kurudukça kuvvetli rüzgarlar bu zehirli toprağı bölgeye yayar.
Özbekistan Tarihi
Genetik kanıtlar 100.000 yıl önce Afrika'yı terk eden modern insanlar için Orta Asya'nın yayılım noktası olabileceğini gösteriyor. Bu doğru olsun ya da olmasın, bölgedeki insanlık tarihi en az 6.000 yıl öncesine uzanmaktadır. Özbekistan'da Taşkent yakınında, Buhara, Semerkand ve Fergana Vadisi'nde Taş Devri'ne uzanan alet ve anıtlar keşfedildi.
Bölgede bilinen ilk uygarlıklar Soğdiana, Baktriya ve Harezm'dir. Soğdiana İmparatorluğu, MÖ 327 yılında Büyük İskender tarafından ele geçirildi ve yine daha önce ele geçirilmiş başka bir krallık olan Baktriya Krallığı ile birleştirildi. Günümüzdeki Özbekistan'ın bu büyük bölümü daha sonra 150'lerde İskit ve Yüeçi göçebeleri tarafından istila edildi; bu göçebe kabileler Orta Asya'nın Helenistik kontrolünü sona erdirdi.
8. yüzyılda Orta Asya İslam'ı bölgeye getiren Araplar tarafından fethedildi. Yaklaşık 100 yıl sonra Fars Samani hanedanı bölgeyi ele geçirdi, ancak bundan sadece 40 yıl sonra Türk Karahanlı Devleti bu topraklara ayak bastı.
1220'de Cengiz Han ve Moğol orduları Orta Asya'yı işgal ederek tüm bölgeyi ele geçirdi ve belli başlı şehirleri yıktılar. Moğollar 1363 yılında Avrupa'da Timurlenk adıyla bilinen Timur tarafından bölgeden atıldı. Timur, başkentini Semerkand'ta kurdu ve kenti fethettiği bütün toprakların sanatçılarının sanat ve mimari eserleri ile süsledi. Torunlarından biri olan Babür, Hindistan'ı fethetti ve 1526'da orada Babür İmparatorluğu'nu kurdu. Buna rağmen ilk Timur İmparatorluğu 1506'da düştü.
Timurlular'ın düşmesinden sonra Orta Asya, "hanlar" olarak bilinen Müslüman liderler altında şehir devletlerine bölündü. Şimdiki Özbekistan'da kurulan en güçlüleri Hive Hanlığı, Buhara Hanlığı ve Hokand Hanlığı idi. Bu hanlar 1850-1980 yılları arasında tek tek Ruslara yenik düşünceye dek Orta Asya'yı yaklaşık 400 yıl yönettiler.
Ruslar 1865'te Taşkent'i işgal etti ve 1920 yılına kadar tüm Orta Asya'yı kontrolüne aldı. Kızıl Ordu 1924 boyunca tüm Orta Asya'da ayaklanmaları bastırmakla meşgul oldu. Stalin bunun ardından "Sovyet Türkistan"ı bölerek Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ve diğer milletlerin sınırlarını çizdi. Sovyet döneminde Orta Asya cumhuriyetleri pamuk yetiştirmek ve nükleer silahları test etmek için kullanıldı; Moskova bu Türk toplumlarının gelişimine pek yatırım yapmadı.
Özbekistan 31 Ağustos 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını ilan etti. Sovyet döneminin lideri İslam Karimov, Özbekistan Devlet Başkanı oldu.
Özbekistan Hakkında Sık Sorulanlar
Semerkant'ın tarihi ve önemi nedir?
Semerkant, Özbekistan'da İpek Yolu üzerinde önemli bir nokta ve İslami öğrenim ve kültürün önemli bir merkezi olan antik bir şehirdir.
Taşkent nedir ve önemi nedir?
Taşkent Özbekistan'ın başkentidir ve ülkenin siyasi, ekonomik ve kültürel merkezidir.
İpek Yolu nedir ve Özbekistan bunda nasıl bir rol oynamıştır?
İpek Yolu, Çin'i Avrupa'ya bağlayan eski bir ticaret yoluydu ve Özbekistan, Semerkant ve Buhara gibi büyük şehirlerin önemli ticaret ve kültür merkezleri olarak hizmet verdiği bu rota üzerinde kilit bir noktaydı.
İslam mimarisi nedir ve Özbekistan'daki örnekleri nelerdir?
İslam mimarisi, geometrik desenler, kaligrafi ve dekoratif çini işçiliği gibi belirli özelliklerle karakterize edilen bir mimari tarzıdır. Özbekistan, Semerkant'taki Registan ve Buhara'daki Kalon Camii ve Minaresi de dahil olmak üzere birçok İslam mimarisi örneğine ev sahipliği yapmaktadır.
Orta Asya nedir ve Özbekistan bölgenin neresinde yer alır?
Orta Asya, Özbekistan, Kazakistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Kırgızistan dahil olmak üzere çeşitli ülkeleri içeren bir bölgedir. Özbekistan, Orta Asya'nın kalbinde yer almaktadır.
Aral Denizi nedir?
Aral Denizi bir zamanlar Orta Asya'da Kazakistan ve Özbekistan arasında yer alan dünyanın en büyük iç denizlerinden biriydi. Günümüzde insan faaliyetleri, özellikle de onu besleyen nehirlerin yönünün değiştirilmesi nedeniyle büyük ölçüde küçülmüştür. Aral Denizi, başta onu besleyen nehirlerin sulama amacıyla yönlerinin değiştirilmesi olmak üzere çeşitli faktörlerin bir araya gelmesi nedeniyle küçülmüştür. Sovyetler Birliği'nin 1960'lar ve 1970'lerdeki kapsamlı sulama planları Aral Denizi'nin hızla küçülmesine neden olmuştur.
