Volkanik aktivite gezegenimizin büyüleyici, korkutucu ve kesinlikle vazgeçilmez bir özelliği. Volkanlar, Afrika'daki bir çölden Antarktika'nın soğuk iklimlerine, Pasifik'teki adalara ve tüm kıtalara kadar her yere dağılmış durumda. Her gün bir yanardağ patlar. Bali'deki aşırı aktif Agung Dağı, İzlanda'daki Bárðarbunga, Hawaii'de Kilauea ve Meksika'daki Colima gibi dünyada pek çok aktif volkan var.
Volkanlara dair bilgiler
Bununla birlikte, güneş sistemi boyunca gezegenlere yayılmış volkanlar da var. Örneğin Jüpiter'in uydusu Io'yu ele alalım. Oldukça volkaniktir ve yüzeyin altındaki kükürtlü lavları yukarı çıkartır. Bu küçük gezegenin, volkanik malzemeleri dışarıya ve ötesine taşıyan aktivitesi nedeniyle milyonlarca yıl içinde kendini dışa çevirdiği tahmin edilmektedir.
Satürn'ün uydusu Enceladus'un da volkanizma ile ilişkili gayzer özellikleri var. Dünyada ve Io'da olduğunun aksine, erimiş kayaları püskürtmek yerine buz kristalleri akıtır. Bilim adamları, bu "buz yanardağı" aktivitesinin (kriyovolkanizm olarak bilinir) güneş sistemindeki uzak mesafelerde çok daha fazla olduğunu düşünüyor. Dünya'ya çok daha yakın olan Venüs'ün volkanik olarak aktif olduğu bilinir ve Mars'ta da geçmişteki volkanik aktivitelere dair sağlam kanıtlar var. Merkür bile tarihinin çok erken dönemlerinde yaşanmış volkanik patlamaların izlerini gösteriyor.
Volkanlar dünya iskeletinin bir parçası
Volkanlar kıtaları, adaları, derin okyanus dağlarını ve kraterleri oluşturması yönüyle büyük işler yapar. Ayrıca lav ve diğer materyalleri yayarken Dünya'daki yaşamı güçlendirir. Dünya'daki yaşamına önce erimiş volkanik "materyal" olarak başlar.
Zamanın başlangıcından bu yana oluşmuş her volkan şu anda aktif değil. Bazıları çoktan söndü ve bir daha asla aktif olmayacak. Diğerleri ise uykuda (yani gelecekte tekrar patlayabilirler). Bu durum, aktif olduklarına dair kanıtlar olan Mars'ta dahi geçerlidir.
Volkanik patlamanın altında yatanlar
Her insan 1980'de Washington eyaletinde St. Helens Yanardağı'nı alt üst eden volkanik patlamalara benzer olaylara aşina değildir. Dağın bir kısmını havaya uçuran ve çevredeki eyaletlere milyarlarca ton kül yağdıran dramatik bir patlamaydı. Ancak, o bölgedeki tek volkanik dağ o değildi. Hood ve Rainier Dağları da Helens'in kalderası kadar aktif olmasa da kabul edilebilir güçtedir. Bu dağlar "arka ark" volkanları olarak biliniyor ve aktivitelerine yeraltındaki levha hareketleri neden oluyor.
Hawaii ada zinciri sıcak bir noktadan yani Pasifik Okyanusu altındaki Dünya kabuğunun zayıf bir bölgesinden yükselmiştir. Kabuklar sıcak nokta üzerinde hareket ettikçe ve lav deniz tabanına yükseldikçe adalar milyonlarca yıl içinde bugünkü halini aldılar.
En aktif Hawaii volkanları Big Island'dadır. Bunlardan biri – Kilauea – adanın güney alanının çoğunu kaplayan devasa lavlar pompalamaya devam ediyor. Dağın kenarındaki yanardağ ağzında gerçekleşen son dönemdeki patlamalar Big Island'daki köyleri ve evleri yok etti.
Japonya'nın güneyinden Yeni Zelanda'ya kadar Pasifik Okyanusu havzası boyunca patladığı görülen yanardağlar var. Havzadaki en volkanik alanlar levha sınırları üzerindedir ve bu tüm bölgeye "Pasifik Ateş Çemberi" denir.
Avrupa'nın Sicilya bölgesindeki Etna Yanardağı, Vezüv gibi (MS 79'da Pompeii ve Herkulaneum'u yok eden volkan) oldukça aktiftir. Bu dağlar, depremler ve zaman zaman meydana gelen lav akışlarıyla çevre bölgeleri etkilemeye devam ediyor.
Her yanardağ yeni bir dağ oluşumuna neden olmaz. Bazı yanardağ ağızları, özellikle denizin altında patladıklarında pillov (yastık) lavı üretiyorlar. Venüs gezegenindeki aktif yanardağ ağızlarının yüzeyi kalındır ve viskoz lavlarla kaplıdır. Dünyamızdaki volkanlar çeşitli şekillerde patlıyor.
Volkan nasıl patlıyor?
Volkanik patlamalar, Dünya yüzeyinin derinliklerindeki malzemenin yeryüzüne çıkmasını sağlayan geçitler oluşturur. Volkanlar ayrıca dünyanın sıcaklığını atmasına da izin veriyor. Dünya, Io ve Venüs'teki tüm aktif volkanlar yer altındaki erimiş kaya ile besleniyor. Dünya'da lav, mantodan (yüzeyin altındaki katman) ortaya çıkmakta. Magma adı verilen yeterince erimiş kayaların üzerinde yeterli baskı olduğunda volkanik patlama meydana gelir. Birçok volkanda, magma merkezi bir tüp veya "boğazdan" yükselir ve dağın tepesinden çıkar.
Diğer volkanlarda ise bu açıklıktan ayrıca lav, gaz ve kül dışarı çıkar. Bu faaliyet sürerse sonunda koni şeklinde tepeler ve dağlar oluşur. En son Hawaii'nin Big Island alanında meydana gelen patlamalarda tam olarak bu gerçekleşti.
Volkanik aktivite hem oldukça gürültülü hem de oldukça sessiz olabilir. Çok aktif patlamalarda volkanik kalderadan gaz bulutları yükselir. Bunlar oldukça tehlikelidir. Çünkü çok sıcak oldukları ve hızlı hareket ettikleri için kısa sürede ölümlere neden olurlar.
Volkanlar gezegen jeolojisinin bir parçası
Volkanlar genellikle (her zaman değil) kıta levhası hareketleriyle yakından ilişkililer. Gezegenimizin derinliklerindeki dev tektonik levhalar yavaşça birbirine doğru hareket ediyor ve birbirlerini itiyorlar. İki veya daha fazlasının bir araya geldiği levhalar arasındaki sınırlarda magma yüzeye doğru itilir. Pasifik Kıyıları'nın volkanları bu şekilde oluştu, burada levhalar birlikte kayarak sürtünme ve ısı yarattı ve lavın serbestçe akmasına olanak sağladı. Derin deniz volkanları da magma ve gazlarla patlıyor. Patlamaları her zaman görmüyoruz ancak ponza bulutları (patlamadaki kayalar) sonunda yüzeye doğru ilerliyor ve yüzeyde uzun kaya "nehirleri" yaratıyor.
Daha önce de belirtildiği gibi, Hawaii adaları aslında Pasifik Levhasının altındaki volkanik "bulut" denilen durumun sonucudur. Bu sürecin nasıl çalıştığı hakkında daha bilimsel bilgiler verirsek: Pasifik Levhası yavaşça güneydoğuya doğru ilerliyor ve kabukları ısıtıp lavı yüzeye gönderiyor. Levha güneye doğru ilerledikçe yeni alanlar ısıtılmış oluyor ve erimiş lavlar yüzeye doğru itilerek yeni bir ada inşa ediliyor. Big Island, Pasifik Okyanusu yüzeyinin üzerinde yükselen adaların en küçüğüdür. Ancak levhalar hala kaydığından şimdilerde yeni bir tane daha oluşuyor. Bu adanın adı Loihi ve hala su altında.
Aktif yanardağlara ek olarak, Dünya üzerindeki çeşitli yerler "süper volkanlar" olarak adlandırılan türleri içerir. Bunlar büyük sıcak noktaların üstünde bulunan jeolojik olarak aktif bölgelerdir. En bilineni ABD'de kuzeybatı Wyoming'deki Yellowstone Yanardağı'dır. Derin bir lav gölü vardır ve jeolojik zaman boyunca birkaç kez patlamıştır.
Volkanik patlamalara bilimsel bakış
Volkanik patlamalar genellikle depremlerle beraber hissedilir. Erimiş kayanın yüzeyin altındaki hareketini gösterirler. Patlama meydana geldiğinde yanardağın tepesinden lav ve kül ya da ısıtılmış gaz yayılır.
Çoğu insan kıvrımlı görünümlü "pahoehoe" lavına ("pa-HOY-hoy" olarak telaffuz edilir) aşinadır. Erimiş fıstık ezmesi kıvamına sahiptir. Çok hızlı soğur ve kalın siyah kaya katmanları oluşturur. Volkanlardan akan diğer lav türüne "A'a" deniyor ("AH-ah" olarak telaffuz edilir). Hareket eden bir kömür klinkeri yığını gibi görünür.
Her iki lav türü de gazlar barındırır ve bunları akarken serbest bırakırlar. Sıcaklıkları 1.200°C'den fazla olabilir. Volkanik püskürmeler sırasında açığa çıkan sıcak gazlar arasında karbon dioksit, kükürt dioksit, azot, argon, metan ve karbon monoksit ile su buharı var. Gerek toz parçacıkları kadar küçük kayalar ve gerekse çakıl taşları kadar büyük kül, soğuyan kayadan gelir ve yanardağdan dışarı atılır. Bu gazlar nispeten sessiz bir dağdan küçük miktarda salındığında bile oldukça ölümcül olabiliyor.
Büyük volkanik patlamalardaki kül ve gazlar "piroklastik akıntı" içinde birbirine karışır. Böyle bir karışım çok hızlı hareket eder ve oldukça ölümcüldür. Washington'daki St. Helens Dağı'nın patlaması, Filipinler'deki Pinatubo Dağı'nın patlaması ve antik Roma'daki Pompeii yakınındaki patlamalar sırasında çoğu insan bu tür ölümcül gaz ve kül akışlarının üstlerine doğru gelmesiyle öldü. Diğerleri de patlamayı takip eden kül veya çamur taşkınlarına gömüldüler.
Volkan gezegensel evrim için gerekli
Volkanlar ve volkanik lavlar, güneş sisteminin en eski tarihinden beri gezegenimizi (ve diğer gezegenleri) şekillendiriyor. Atmosferi ve toprakları zenginleştirdiler, aynı zamanda ciddi değişiklikler getirerek hayatı da tehdit ettiler. Bir volkan, aktif bir gezegendeki yaşamın parçasıdır ve volkanik etkinliğin gerçekleştiği diğer gezegenlerde de öğreneceğimiz değerli dersler var.
Jeologlar volkanik patlamaları ve ilgili faaliyetleri inceler ve her bir volkanik arazi özelliğini sınıflandırmak için çalışırlar. Öğrendikleri şeyler gezegenimizin ve volkanik aktivitenin gerçekleştiği diğer dünyaların iç işleyişleri hakkında daha fazlasını bilmemizi sağlıyor.
