Başarısız Devlet, egemen bir ulusun askeri savunma, kanunları uygulama, adalet, eğitim veya ekonomik istikrar gibi temel işlev ve sorumluluklarını yerine getiremeyen bir hükümet olarak açıklanır. Başarısız devletlerin ortak özellikleri arasında süregelen sivil ayrımcılık, yolsuzluk, suç, yoksulluk, cehalet ve çökmekte olan altyapı var. Bir devlet düzgün işlese bile inanılırlığını ve halkın güvenini yitirirse başarısız olabilir.
Temel çıkarımlar: Başarısız Devlet
- Başarısız devlet, kanun yaptırımı ve adalet, askeri savunma, eğitim ve istikrarlı ekonomi gibi hükümetin temel işlevlerini yerine getirmekten aciz hale gelmiştir.
- Başarısız devlet halkın güvenini kaybeder ve sivil şiddet, suç, iç yozlaşma, yoksulluk, cehalet ve çökmekte olan altyapıdan muzdarip olur.
- Devletin başarısızlığına katkıda bulunan faktörler arasında isyan, yüksek suç oranları, aşırı bürokratik süreçler, yolsuzluk, yargı bağımsızlığının yetersizliği ve siyasete askeri müdahale sayılabilir.
- 2019 itibariyle Yemen, dünyanın en başarısız devleti kabul edildi ve onu Somali, Güney Sudan ve Suriye izledi.
Başarısız Devletin Tarifi
Öznel doğası nedeniyle, "başarısız devlet" teriminin üzerinde mutabık kalınmış tek bir tanım yok. Güzellik gibi, "başarısızlık" da görecelidir. Bununla birlikte, bir devlet artık yasalarını tutarlı ve meşru şekilde uygulayamadığında veya vatandaşlarına temel mal ve hizmetleri sağlayamadığında genellikle "başarısız" olarak kabul edilir. Bir devletin başarısızlığına katkıda bulunan tipik faktörler arasında isyan, yüksek suç oranları, etkisiz ve anlaşılamayan bürokrasi, yolsuzluk, yargı yetersizliği ve siyasete askeri müdahale var.
Profesör Charles T. Call tarafından geliştirilen "boşluk çerçevesi (gap framework)" tabiri, en yaygın kabul gören tanımlardan biri olan öznel "başarısızlık" kavramını reddeder. Buna göre, çerçeve başarısız olmaya başladığında devlet artık üç boşluğu yani hizmet alanını sağlayamaz hale gelir. Bu boşluklar, devletin temel mal ve hizmetleri halka etkin şekilde sağlayamaması durumunda kapasite; devlet, halkını silahlı saldırılardan koruyamadığında güvenlik; ve devletin siyasi elitlerinin ve de toplumun önemli bir kısmı iktidarı ve servetin birikimini ve dağıtımını düzenleyen kuralları reddettiğinde meşruiyet.
11 Eylül 2001 saldırıları ve onun ardından başlayan "terörle savaş" süresince artan güvensizlik duygusu özellikle Batı hükümetlerinin "başarısız devletleri" dünya barışına tehdit olarak görmesine neden oldu. Ne var ki bu algı aşırı siyasaldı ve başarısız devletin doğasına dair yanlış anlayışlara dayanıyordu. Araştırmacılar bu nedenle sadece devletin başarısız olup olmadığına değil, "devletin kimin için başarısız olduğuna ve nasıl başarısız olduğu"na bakılması gerektiğini öne sürer.
Bir devletin başarısızlık derecesinin ölçümünde genellikle hem nicel hem de nitel ölçümler uygulanıyor.
Başarısız Devletin Nicel Ölçümleri
Sosyal ve politik bilimciler devletlerin başarısızlığının nicel ölçümünü yaparken, Foreign Policy Magazine tarafından her yıl yayınlanan ve 178 devletten oluşan State Fragility Index (SFI) gibi sıralamalar oluşturuyor. FSI ve buna benzer diğer sıralamalar, her devletin zayıf yönlerini ve kalkınma düzeyini aşağıdaki gibi üç göstergeden oluşan dört temel endekse (sosyal, ekonomik, politik ve tutarlılık) göre değerlendirir:
Sosyal Göstergeler
- Demografik baskılar (gıda temini, temiz suya erişim vb.)
- Mülteciler veya ülke içinde yerinden edilmiş kişiler
- Dış Müdahale (gizli ve açık dış aktörlerin etkisi)
Siyasi Göstergeler
- Devlet meşruiyeti (hükümetin temsiliyeti ve şeffaflığı)
- Temel kamu hizmetleri
- İnsan hakları ve hukukun üstünlüğü
Ekonomik Göstergeler
- Ekonomik gerileme
- Eşitsiz ekonomik gelişme (gelir eşitsizliği vb.)
- İnsanların kaçışı ve beyin göçü
Uyum Göstergeleri
- Güvenlik (tehditlere ve saldırılara yanıt verme yeteneği)
- İşlevselleştirilmiş -hizipleşme- seçkinler (devlet kurumlarının parçalanması)
- Gruplaşma (toplumdaki gruplar arasındaki bölünmeler)
2019 State Fragility Index'e göre Yemen en kırılgan ülke oldu ve onu Somali, Güney Sudan, Suriye ve Demokratik Kongo Cumhuriyeti izledi. İncelenen toplam 178 eyalet arasında en istikrarlı 153. ülke olan Amerika Birleşik Devletleri'ni Çekya, Birleşik Krallık, Malta ve Japonya izledi.
Başarısız Devletin Niteliksel Ölçümleri
Başarısız devletin niteliksel ölçümlerinin çoğunda Charles Call'ın "boşluk çerçevesi" gibi teorik çerçeveler değerlendirilmeye alınır. Başarısız devlet olgusunun bir süreç olduğu varsayıldığında, niteliksel yöntemler ile tehdit altındaki devletler çeşitli başarısızlık aşamalarına göre sınıflandırılır. Örneğin, Alman araştırmacı Ulrich Schneckener tarafından geliştirilen "sahne modeli", her bir devlette üç temel unsuru ele alır: denetim tekeli, meşruiyet ve hukukun üstünlüğü.
Bu temel unsurlara dayanarak, devletler konsolide veya sağlamlaştırıcı, zayıf veya başarısızlığa giden ve çökmüş ya da başarısız olmuş şeklinde değerlendirilir. Kararlı konsolide devletlerde tüm temel işlevler düzgünce işler. Zayıf devletlerde, devlet denetim üzerinde tekele sahiptir, ancak meşruiyet ve hukukun üstünlüğü kusurludur. Başarısızlığa giden devlette, güç tekeli kaybedilirken, diğer iki temel işlev en azından kısmen sağlamdır. Son olarak, başarısız devlette ise üç temel işlevden hiçbiri düzgün çalışmaz.
Uluslararası Toplum Üzerindeki Etkisi
Küresel terörizm çağının başlangıcından bu yana, devletlerin başarısızlıklarının uluslararası toplum üzerindeki sonuçları her zamankinden daha fazla acı verici hale geldi. Başarısız devletler, iç kontrol eksikliğinden ve kontrol edilmeyen sınır hattından dolayı genellikle terörist örgütler için güvenli liman görevi görür. Örneğin, 11 Eylül 2001 saldırılarını gerçekleştiren El Kaide teröristleri Afganistan'da üslenmiş ve eğitilmişti.
Başarısız devletler ayrıca çeşitli diğer uluslararası tehditler için yuva olma eğilimindedir. Küçük silahlar dünyanın geneline Orta Asya'dan taşınmaktadır. Afganistan'ın ekonomisi neredeyse yalnızca uyuşturucu ihracatına bağlıdır. Balkanlar ve Kongo Cumhuriyeti artık kadın ve çocuk kaçakçılığının üssü konumunda. AIDS ve sıtma gibi hastalıklar başarısız Sahra Altı Afrika ülkelerinden, mülteciler ise Sudan'dan geliyor. Liberya'da yasa dışı olarak çıkarılan "kanlı elmastan" elde edilen gelirler, yozlaşmış hükümetleri, gerilla milislerini ve komşu eyaletlerdeki isyanları finanse etmek için kullanılıyor.
Uluslararası toplum, bu başarısız devletlerin sınırları içinde yeniden demokrasiyi ve insan haklarına saygıyı teşvik ederek ve onlara uzun vadeli güvenlik koruması sağlayarak başarısız devletlerin rehabilitasyonuna – genelde oldukça büyük bir maliyetle – yardımcı olabiliyor. Bununla birlikte, küresel güvenlik uzmanları bazı en kötü durumlarda, büyük dünya güçlerinin ve Birleşmiş Milletlerin, başarısız devletleri tanımayı veya desteklemeyi gönüllü olarak silahsızlanıp bir dereceye kadar iç istikrarı sağlayana dek reddetmeleri gerektiğini şiddetle belirtir.
Başarısız Devlete Dair Tarihsel Örnekler
Dünyanın en kötü şöhretli başarısız devletlerine bazı örnekler verelim ve istikrarsızlıklarına katkıda bulunan faktörlerden bahsedelim:
Somali
Dünyanın en başarısız devleti olarak kabul edilen Somali, 1991'deki yıkıcı Somali iç savaşından bu yana işlevsel bir hükümete sahip olmadı. İnsan hakkı ihlalleri, savaşan siyasi gruplar ve güvenlik eksikliği ile tanınan ülke, yerinden edilmiş mültecilerle dolu. Somali, yerinden edilmiş bir milyondan fazla insanın yanı sıra, El Kaide'ye bağlı El Şebab İslami cihatçı teröristlerin saldırılarıyla da karşı karşıya.
Güney Sudan
Mülteciler, hiziplere dayalı şikayetler, insan hakları eksikliği, devletin meşruiyet sorunları, kamu hizmetlerinin eksikliği ve dış aktörlerin tehdidiyle boğuşan Güney Sudan, 2011'de bağımsızlığına kavuştuğundan bu yana neredeyse sürekli yeni çatışmalara sahne oldu. 2013'te iç savaşın ardından 2015'te barış anlaşması imzalandı ancak birleşik geçiş hükümeti kurulmadı. Ülke nüfusunun %18'inden fazlası savaş nedeniyle yerinden edildi ve yüz binlerce kişi açlıktan ölme riski altında yaşıyor. 4 Ekim 2020'de duyurulan yeni barış anlaşmasının sonuçları için birkaç sene daha bekleyeceğiz.
Yemen
2015'ten bu yana devam eden acımasız çok taraflı iç savaş, IŞİD ve El Kaide terörist gruplarının Yemen'de önemli kazanımlar elde etmesine ortam hazırladı. Aynı zamanda, Suudi Arabistan ve diğer Basra Körfezi ülkelerinin doğrudan müdahalesi tüm eyalette kaos ve felakete yol açtı. Nüfusun yaklaşık %11'i veya 2,8 milyondan fazla insan ülke içinde yerinden edilmiş durumda. Nüfusun %59'u ise gıda eksikliği ve açlıkla karşı karşıyadır.
Afganistan
ABD'nin Afganistan'daki muharebeleri Aralık 2014'te sona erdiğinden bu yana ülke, güvenlik ve kamu hizmetleri eksikliği ve dış müdahale nedeniyle kırılgan hale geldi. Taliban'ın 2001 yılında devrildiği iddia edilmesine rağmen, Afgan hükümetine ve Afganistan'daki ABD liderliğindeki misyona karşı ayaklanmada endişe verici kazanımlar elde etti. ABD ile mücadele eden Taliban, ABD'nin ülkede yeni bir ulus inşa etme fikrini 15 yılda uygulamasına neden oldu.
Suriye
Nüfusu çok taraflı bir iç savaşla parçalanan Suriye'nin otokratik Devlet Başkanı Beşar Esad, IŞİD ve her ikisine de muhalefet eden çeşitli iç ve dış güçler tarafından yönetilen Suriye Arap Cumhuriyeti arasında devam eden savaşta, bir piyondan biraz daha fazlası olmaya devam ediyor. ABD ve Rusya'nın doğrudan müdahalesine rağmen, Mart 2011'den bu yana 9 milyondan fazla Suriyeli mülteci oldu ya da ülke içindeki yerini değiştirdi. Mültecilerin çok büyük bir bölümü demografik değişim planıyla Türkiye tarafından alındı.
Başarısız Devlet (Failed State) Hakkında Sık Sorulanlar
Başarısız devlet nedir?
Başarısız devlet, genellikle yolsuzluk, çatışma veya ekonomik istikrarsızlık gibi faktörler nedeniyle temel hizmetleri sağlama ve toprakları üzerindeki kontrolü sürdürme yeteneğini kaybetmiş bir devlettir.
Başarısız bir devletin bazı sonuçları nelerdir?
Başarısız devletlerin sonuçları hem etkilenen devletin vatandaşları hem de daha geniş uluslararası toplum için ağır olabilir. Bu sonuçlar arasında şiddetin artması, insan hakları ihlalleri, suç şebekelerinin ve aşırılık yanlısı grupların ortaya çıkması sayılabilir. Başarısız devletler ayrıca bölgesel istikrarsızlığa katkıda bulunabilir ve terörizm ve diğer güvenlik tehditleri için bir üreme alanı haline gelebilir.
Akademisyenler başarısız devletleri nasıl ölçüyor?
Akademisyenler devletlerin başarısızlığını ölçmek için, devletleri güvenlik, ekonomik performans ve yönetişim gibi bir dizi faktöre göre sıralayan State Fragility Index'i de dahil olmak üzere çeşitli ölçütler geliştirmiştir. Diğer yaklaşımlar, kamu hizmetlerinin çöküşü veya şiddetli çatışmaların ortaya çıkması gibi devlet başarısızlığının belirli yönlerine odaklanmaktadır.
Bir devletin başarısızlığına katkıda bulunan bazı faktörler nelerdir?
Devlet başarısızlığına yol açan tek bir faktör yoktur, ancak bu olguya katkıda bulunma eğiliminde olan birkaç ortak faktör vardır. Bunlar arasında zayıf yönetişim, yolsuzluk, ekonomik istikrarsızlık, sosyal eşitsizlik ve çatışma yer almaktadır.
Kaynakça:
- "What Does 'State Fragility' Mean?". The Fund for Peace
- Boas, Morten and Jennings, Kathleen M. "Insecurity and Development: The Rhetoric of the 'Failed State'." European Journal of Development Research, September 2005.
- Call, Charles T. "The Fallacy of the 'Failed State'".
- Rotberg, R. "When States Fail. Causes and Consequences." Princeton University Press (2004), ISBN 978-0-691-11671-6.
- Patrick, Stewart. "'Failed' States and Global Security: Empirical Questions and Policy Dilemmas."
