Asansörü motorlu modern bir araç olarak değil insanları ve nesneleri yukarı aşağı hareket ettiren bir platform olarak düşünürseniz tarihi aslında oldukça uzundur. İlk asansörün Arşimet tarafından icat edildiği ve MÖ 336 yılında Roma'da kullanıldığına dair kayıtlar var. Bu ilk asansör veya "yükseltici" kapalı değil açık bir kabine sahipti ve bir vinç sayesinde dikey hareket ediyordu. Bu vinç insanlar ya da hayvanlar tarafından elle çalıştırıldı, ancak bazen su çarkları da kullanıldı.
Asansörün icadı ve tarihi
Romalılar bu basit asansörleri genellikle suyu, inşaat malzemelerini veya diğer ağır eşyaları bir yerden başka bir yere taşımak üzere yıllarca kullanmaya devam ettiler. "Yükseltici"nin tasarımı ya da çalışma sistemi uzun tarihi boyunca aşağı yukarı değişmedi. Hatta 18. yüzyıla gelindiğinde bile işler Roma'da olduğundan çok farklı değildi. Kral XV. Louis 1743'te kendisine bir asansör yaptırdı. Versailles sarayındaki asansörü ile birinci kattaki dairesinden ikinci kattaki metresinin dairesine çıkardı. Ancak bu asansör Roma'da kullanılan tasarımdan teknolojik olarak ileri değildi. Bacaya yerleştirilen adamlar kabinin yükselmesi için halatları çekerdi. Ona "uçan sandalye" dediler.
Asansör teknolojisi ilk gerçek gelişimini 19. yüzyılda yaşadı. 1800'lü yıllarda asansörün artık elle çalıştırılmasına gerek kalmadı. İki İngiliz mimar olan Burton ve Hormer 1823'te turistleri bir platformla yukarı çıkartıp Londra'nın manzarasını seyrettirmek için buharla çalışan "yükselen oda"yı inşa ettiler. Sadece birkaç yıl sonra mimar Frost ve Stutt ikilinin buhar gücüyle çalışan buluşuna bir kayış ve karşı ağırlık ekleyerek tasarımı geliştirdi.
Buhar sisteminden su basıncına
Çok geçmeden asansör kabinini kaldırmak ve indirmek için su basıncını kullanan hidrolik sistemler oluşturulmaya başlandı. Ancak tamamen pratik değildi. Pistonun geri çekilmesini sağlamak için asansör boşluğunun altına çukur kazılması gerekiyordu. Asansör ne kadar yükseğe çıkıyorsa çukur o kadar derin olmalıydı. Dolayısıyla büyük şehirlerdeki yüksek binalar için uygun bir seçenek olmadı.
Hidrolik sistemli asansörler buharla çalışan kablolu asansörden daha güvenli olmasına rağmen çekişmeyi kazanan kablolu ve karşı ağırlıklı buharla çalışan asansörler oldu. Tek bir büyük dezavantajı vardı: Kablolar kopabiliyordu. Kablo koptuğunda asansör bazen dimdik şekilde dibe düşüyor, yolcuları öldürüyor, yapı malzemesine veya taşınan mallara zarar veriyordu. Tahmin edersiniz hiç kimse bu tehlikeli asansörlere binmek için can atmadı ve bu nedenle yolcu asansörleri büyük ölçüde bir tür yenilik olarak kaldı.
Modern asansörün mucidi: Elisha Otis
Asansör güvenliği sorununu çözen ve böylece gökdelen inşa etmeyi mümkün kılan adam genel olarak modern asansörün mucidi kabul edilen Elisha Otis'ti. Otis 1852'de "güvenlik freni" dediği bir tasarım geliştirdi. Halatların kopması durumunda asansör kabininin tepesinden ahşap bir çerçeve dışarı çıkıyor ve duvarlara uzanarak asansörü rayında tutuyordu.
Otis "emniyet vinci" olarak adlandırdığı cihazını 1854 New York Dünya Fuarı'nda gösterdi. Bunun için bir asansörün içinde yükseldi ve halatları kestirdi. İzleyenlerin düşündüğünün aksine düşerek ölmek yerine emniyet vinci saniyeler içinde asansörü yakaladı ve kalabalık sunumdan çok etkilendi.
Otis, 1874'te kendi asansör şirketini kurdu ve bir New York binasına ilk halka açık asansörü yerleştirdi. Otis Elevator Company bugün hala dünyanın en büyük asansör üreticisi olmasıyla biliniyor.
Elektrikli asansörler
Kablolu asansör tasarımı kullanılmaya devam etti ve pek çok ek iyileştirme yapıldı. Bunlardan en bariz olanı, asansörlerin artık buhar gücünden ziyade elektrikle çalıştığı 1880'lerde yaşandı. Elektrikli asansör 1887'de ABD'li Alexander Miles tarafından patentlendi ancak çalışan hali ilk defa 1880'de Alman mucit Werner von Siemens tarafından üretildi.
Otis'in güvenlik asansörü de güvenlik açısından yapılan son yenilik olmadı. Bugünlerde bir asansörün düşüp yolcuları öldürmesi neredeyse imkansızdır. Artık asansörün ağırlığını taşıyacak çok sayıda çelik kablo ve kabloların bir şekilde kopması durumunda asansörün düşmesini engelleyen fren sistemleri var. Tüm bu güvenlik önlemlerine rağmen asansör düşerse en dipte şok emiciler bulunur ve hem ciddi yaralanma hem de ölüm riskini son derece azaltır.
Dikey Vidalı Demiryolu
Elisha Otis, herkes tarafından modern asansörün mucidi olarak görülmez. Otis Tufts isimli başka bir adam 1861'de otomatik olarak açılan ve kapanan kapısı olan ve içinde oturma yeri bulunan bir asansör tasarımının patentini aldı.
Tufts'un tasarımında güvenlik sorunları yaratan tipik kablo sistemi yoktu ve bunun yerine tüm asansör kabini dev bir vidanın içinde hareket ediyordu. Pratik olmayan pahalı bir sistemdi. Yüksek binalarda aşırı derecede pahalı olacaktı.
Elisha Otis'in tasarımı ise çok daha basitti (ve modern tasarıma daha yakındır), kullanımı daha kolaydı ve yapımı daha ucuzdu. Bu yüzden asansörün icadında genel olarak Tufts'tan bahsedilmez. "Dikey Vidalı Demiryolu" denilen asansör New York ve Philadelphia'daki birkaç binaya kuruldu.
Asansör henüz moda olmadan asansör boşluğu
Elisha Otis buharla çalışan güvenli asansörünü tasarlamadan önce bir binaya İlk asansör boşluğu yerleştirilmiştir. Fikir 1853'te New York'taki Cooper Union Vakfı binasında uygulandı. Peter Cooper asansörlerin bir gün mükemmel hale getirileceğini ve güvenli kabul edileceğini hissetmişti, bu yüzden binanın tasarımına asansör boşluğu ekledi. Asansörün eklenmesi birkaç 10 yıl sürecekti ancak zamanı geldiğinde bunu modern asansörün mucidi Elisha Otis'in şirketi yaptı.
Elisha Otis bir dahiydi
Elisha Otis, 1811'de bir çiftçi ailesinde doğdu ancak çocukken demircide çok zaman geçirdiğinden aletlerden ve bir şeyler üretmekten etkilenmişti. Çiftliğe yardımcı olması için kasnak ve kaldırma sistemi dahil olmak üzere çeşitli araçlar icat etti. Bir dönem yatak yapma fabrikasında da çalıştı ve yatak üretim oranlarını önemli ölçüde artıran bir makine tasarladı.
Otis Tufts ayrıca buharla çalışan baskı makinesini ve inşaatta devrim yaratan buharla çalışan kazık çakma aletini de icat etti.
