Fransızlar metrik ölçüm sisteminin icadıyla bilinir. Fransa'nın Lyons kentinde bir kilise papazı olan Gabriel Mouton, birçok kişi tarafından metrik sistemin kurucu babası kabul edilir. Mouton 1670'de bir ondalık ölçüm sistemi önerdi. Fransız bilim adamları daha sonra sistem üzerinde uzun yıllar iyileştirmeler yaptılar. Siyasetten bilime dünyadaki hemen her sistemi etkileyen insanlık tarihinin en önemli gelişmelerinden biriydi. Fransız hükümeti metrik sistemi 1795'te resmen kabul etti ancak bunu yapması bir asırdan fazla sürmüştü. Ülkedeki politik ortam nedeniyle sistemin yararı üzerine uzun tartışmalar yapılmıştı ve savunanlara dair şüpheler vardı.
Dünyayı değiştiren metrik sistemin tarihi
1668'de İngiliz bir din adamı olan John Wilkins, filozoflar tarafından kullanılması için uzunluk, alan, hacim ve kütleyi ele alan koordineli bir ölçü birimleri sistemi önerdi. Uzunluk biriminin "standardı" yarım atımı bir saniye olan sarkacın uzunluğuydu. Alan ve hacim birimleri ise sırasıyla kare ve kübik standarttı ve kütle birimi yağmur suyunun kübik standardıydı.
Bundan iki yıl sonra Fransa'nın Lyons kentindeki St. Paul Kilisesi papaz yardımcısı Gabriel Mouton, dünyadaki büyük yayın bir dakikalık mesafesini baz alan bir uzunluk birimi önerdi (şimdi deniz mili denir, 1852 metre). Ayrıca, temel uzunluk biriminin ondalık katlarını ve alt katlarını adlandırmada koordineli yeni bir yol sundu. Ancak Wilkins ve Mouton'un sistemleri zamanının çok ötesindeydi. Dönemin siyasi ve teknolojik imkanları sistemin doğuşunu geciktirdi.
Fransız Devrimi'ne giden 18. yüzyılın sonlarında birim sistemleri yalnızca ülkeler arasında değil ülkelerin içinde de farklılık gösteriyordu. Fransa'da bazıları krallık döneminden kalan 250.000 farklı ağırlık ve uzunluk ölçüm birimi vardı. İhtilalin yaşandığı yıllarda devrimciler hem gücü monarşi ve kiliseden almaya çalıştı hem de eskinin gelenek ve alışkanlıklarını bırakmayı hedefledi. Hükümet bu uğurda pek çok değişiklik yaptı ve bir tanesi Cumhuriyet Takvimi'ydi. Takvimdeki dini etkiler kaldırılmış ve ondalık ölçüm temel alınmıştı. Buna göre bir gün 10 saat, bir saat 100 dakika ve bir dakika 100 saniye olmuştu. Ondalık zaman fikri oturmadı ancak yeni ondalık ölçüm sistemi tüm dünyaya yayılacaktı.
Metrik sistemin zorlu doğuşu
Metrik sistemin doğuşu saygı uyandıran türdendir. Fransa ulusal meclisi 1790'da, temeli Dünya'nın çevresine dayanan bir uzunluk birimi olan değişmez bir ağırlık ve ölçüm standardı önerisinde bulundu. Sistemin ondalık tabanlı olması kolaylık sağlayacaktı: Her birimin büyük ve küçük katlarına ulaşmak için 10'a ve üstlerine bölmek ve çarpmak yeterliydi.
Akademi tarafından atanan komisyon Yunanca ölçü anlamına gelen "metron" kelimesinden yola çıkarak bu uzunluk birimine "mètre" adını verdi. Her ölçü gibi metre'nin de bir standardı olmalıydı. Bunun için kuzey kutbundan ekvatora olan mesafenin 10 milyonda biri olmasına karar verildi. Temel alınacak meridyen yay, Paris meridyeni olacaktı. Meridyen yayı ölçmekle görevli bir araştırma ekibi oluşturuldu. Ekibe iki astronom liderlik ediyordu: Pierre Mechain ve Joseph Delambre.
Astronomlar dünyadaki söz konusu yayın Fransa'daki İngiliz Kanalı'nda bulunan Dunkirk ile İspanya'daki Barselona arasında uzandığına inanıyordu. Yayı ölçmek 6 yıllarını yıldı. Kilise gibi yüksek yapıların tepesine çıkmayı ele alan ölçüm süresince pek çok kez yaralandılar. Dahası defalarca tacize uğradı ve hatta ölçümlerini yaparken hapse atıldılar. Çünkü bazı vatandaşlar ve bölge yetkilileri varlıklarına içerlemişti ve niyetlerinin iyi olmadığını düşünüyordu. Hatta Napolyon Bonapart metrik sistem Fransız hükümeti tarafından resmen kabul edilmeden önce yasaklamanın planını yaptı.
Delambre ve Mechain'in daha sonraları dünyanın basıklığını tam olarak hesaba katmadığı bulunmuştur. Ancak metre yine de metrik sistem için değişmez bir standart olmaya devam etti ve tanımı birkaç kez değişse de uzunluğu değişmedi. İkilinin izlediği meridyen yayın çizgisi Paris'te üzerinde ARAGO yazılı zemindeki diskler ile takip edilebiliyor.
Metrenin ölçümünden sonra metrik kütle birimi olan "gram" için standart oluşturuldu. Bunun için bir kübik santimetre (her yanı 0.01 metre olan bir küp) suyun ağırlığı hesaba alındı. Hesaba alınan su, maksimum yoğunlukta olmasını sağlayan ısıdaydı. Kapasite veya hacim standardı için kübik desimetre baz alındı—her yanı 0.1 metre olan bir küp.
Metrik birimler belirlenmesine rağmen sistem hemen kabul edilmedi. Hatta Napolyon metrik sistemin kullanımını yasakladı. Bununla birlikte 7 Nisan 1795'e gelindiğinde Fransız hükümeti metrik sistemi resmen kabul etti. Metrik sistemin temelini herkesin gözü önünde tekrar doğrulamak ve prototip standartları tasarlamak için Hollanda, İsviçre, Danimarka, İspanya ve İtalya'dan temsilcilerle 1798'den 1799'a kadar süren bilimsel bir konferans düzenlendi. Metre ve kilogramın kalıcı standartları platinden yapıldı. Standartlar 10 Aralık 1799 tarihli kanunla Fransa'da resmiyet kazandı.
Metrik sistem derhal coşkuyla kabul edilmese de Fransa'nın 1840'ta kullanımını zorunlu hale getirmesinden sonra diğer ülkeler tarafından istikrarlı şekilde benimsendi. Metrik sistemin standartlaştırılmış yapısı ve ondalık özellikleri onu bilimsel ve mühendislik çalışmaları için çok uygun hale getiriyordu. Bu yüzden sanayileşmiş dünyadaki hızlı genişleme benimsenmesini kolaylaştırdı.
Fransızların metrik sistemi zorunlu kılmasından yirmi yıl sonra ABD Kongresi 1866'da metrik sistemi ülke çapında ticarette yasal ilan etmiştir. 1970-1980 döneminde ABD'de metrik sistemin yaygın kullanımına doğru güçlü bir hareket vardı. Ancak girişim ivme kaybetti ve sistem şu anda tüm dünyada yaygın olarak kullanılmasına rağmen ülke ikili bir ölçüm sistemi kullanmaya devam ediyor. ABD mallarının metrik birimle üretip etiketlemesine dair uluslararası baskılar bugün dahi yüksek. Ülkedeki bazı endüstriler şimdilerde SI veya Uluslararası Birimler Sistemi denilen metrik sisteme çoktan geçiş yaptı.
Metrik sistemin zaman çizelgesi
- 1670: Gabriel Mouton, Dünya'nın çevresinin belirli bir kısmını temel alan yeni bir ondalık ölçüm sistemi geliştirdi.
- 1671: Jean Picard, bir uzunluk ölçüsü olarak sallanan sarkacı önerdi.
- 1790: Fransa Ulusal Meclisi, Fransız Bilimler Akademisi'nden standart bir ağırlık ve ölçü sistemi oluşturmasını istedi.
- 1795: Fransa Mouton'un metrik sistemini önerdi.
- 1840: Fransız hükümeti tüm Fransızların metrik sisteme geçmesini istedi.
- 1866: ABD kongresi metrik sistemin kullanımını yasallaştırdı. Ancak kullanımı şart değildi.
- 1875: Uluslararası Ağırlıklar ve Ölçüler Bürosu konferansının kapanışında Metre Antlaşması imzalandı.
- 1931: Türkiye Cumhuriyeti Ölçü Kanunu ile metrik sisteme geçti. İlk adım 1881'de atılmış ancak 1895'te geri dönülmüştü.
- 1957: ABD Ordusu ve Deniz Piyadeleri metrik sistemi benimsedi. Silah ve teçhizatta temel olarak kullanıldı.
- 1965: İngiltere metrik sistemi benimsemeye başladı.
Metrik sistemin yararları
Uzunluk, sıcaklık, zaman ve ağırlık gibi ögeleri ölçmek için kullanılan birimler metrik sistem olarak bilinir. Metre, kilogram, saniye ve kelvin gibi birimler bu sistemden geliyor. Uzun yıllardır metrik sistemin artıları ve eksileri hakkında tartışmalar var. Metre-foot, kilometre-mil ve kilogram-pound tartışmaları ne kadar sürerse sürsün metrik sistemin pek çok yararı vardır. Bunlardan birkaçı:
- Metrik sistem dünyadaki çoğu büyük ülke tarafından benimseniyor. 1970'lerin ortalarına gelindiğinde çoğu ülke metrik sisteme geçmişti veya bunu yapmayı planlıyordu. Ölçüme gelindiğinde metrik sistemi benimsemeyen tek büyük ülke Amerika Birleşik Devletleri'dir.
- Metrik sistem bilim adamları tarafından oluşturuldu ve icat edilirken ihtiyaçlarına uyacak şekilde tasarlandı. Bu nedenle mantıklı ve kesin bir sistemdir.
- Metrik sistem basit olacak şekilde tasarlandı. Her türden ölçümde yalnızca birkaç metrik birimi bilmek yeterli olur. Toplamda bu ölçüm sisteminde sadece 7 temel birim var. İnç-pound ölçüm sisteminde bulunan 20 temel birimle karşılaştırıldığında hatırlaması çok daha kolaydır.
- Metrik sistem ayrıca ondalık sayı sistemiyle uyumludur, dolayısıyla her bir metrik birim boyut olarak 10 artar veya 10 azalır (1 metre = 10 desimetre; 1 desimetre = 10 santimetre vb.
