Fossa (Cryptoprocta ferox)

Madagaskar'ın bir uç yırtıcısı (apeks) olarak fossa hem gündüz hem de gece avlanıyor ve hem yerdeki hem de ağaçtaki avı yakalayabiliyor.

Yazar Burcu Kara
fossa hayvanı

Fossa ilk bakışta bir tür kedi, maymun veya sansar gibi görünür. Kedi gibi vücudu ve pençeleri, maymun gibi uzun kuyruğu ve bir sansar gibi yuvarlak küçük kulağı ve yüzü vardır. Bu yüzden göze sıra dışı görünür. Kedilerle bazı ortak adaptif benzerlikleri olsa da fossa hayvanı firavun faresi ve misk kedisi ile yakından akraba. Yer yer altın tonlu olan zengin kahverengi kürkü kısa ve yoğundur ve göbeği açık renktir. Fossanın kuyruğu hayvanın uzunluğunun yaklaşık yarısını oluşturuyor.

Fossa'nın Özellikleri

  • Bilimsel adı: Cryptoprocta ferox
  • Boyutu: Gövdesi 70-80 cm, kuyruğu 65-70 cm
  • Ağırlığı: 5,5-8,5 kg
  • Ömrü: Yaban hayatında bilinmez, hayvanat bahçesinde 20 yıl
  • Nerede yaşar: Madagaskar
  • Popülasyon: 2500
  • Korunma durumu: Savunmasız

Fossalar Sayıca Çok Azdır

Fossalar hakkında çok az şey biliniyor çünkü doğada fazla fossa yok ve genellikle uzak, ormanlık alanda yaşıyorlar. Özellikleri ve dış görünüşleri 1830'lardan beri bilim adamlarını şaşırtır. Yalnızca Afrika'nın doğu kıyısındaki Madagaskar ada ülkesine özgü olan fossalar, bu adanın en büyük etoburları. Yerliler onlara "foo-sa" ve "fooş" diye seslenir. Fossalar, Madasgaskar'ın ormanlık alanlarında yaygınlar ancak nüfus yoğunlukları genellikle az ve 2.000 metrenin üzerindeki yükseklikte yaşıyorlar. Red List'in 2015 yılındaki rapıruna göre türleri savunmasız durumdadır.

Fossa Hakkında Birçok Halk Anlatısı Var

Fossa (Cryptoprocta ferox), bir Madagaskar etoburu ve hemen her şeye benziyor.
Fossa (Cryptoprocta ferox), bir Madagaskar etoburu ve hemen her şeye benziyor. (Fotoğraf: Ran Kirlian)

Fossa'ya dair söylenceler bir kitabı doldurabilir. Bir fossanın bıraktığı kokunun kümes hayvanlarını öldürdüğü, hayvanın gözbebeklerini kasarak görünmez olabildiği ve evlere girip beşikteki bebekleri çaldığı gibi inançları kapsayan halk hikayeleri var. Bir diğer masalda uyuyan bir insanı yalayan fossanın kişiyi derin transa sokacağı anlatılır. Büyünün etkisindeki kişi uyanamaz ve fossa çaresiz kurbanı yer. Bu masalların neden anlatıldığı bilinmez ancak fossanın kurnaz doğasını yansıttığı kesin.

Bilimsel İsmi "Gizli Anüs" Anlamına Geliyor

Fossa'nın cins adı olan Cryptoprocta, anüsünün anal kese tarafından gizlenmesinden esinlenerek konulmuş. Gizli (crypto) ve anüs (procta) sözcüklerinin birleşimden geliyor ve Yunanca. Fossa'nın tür adı olan ferox ise hayvanın vahşilik konusundaki abartılı itibarını gösterir.

Fossa Madagaskar'ın En Büyük Yırtıcı Hayvanıdır

Madagaskar'ın bir uç yırtıcısı (apeks) olarak fossa hem gündüz hem de gece avlanıyor ve hem yerdeki hem de ağaçtaki avı yakalayabiliyor. Avlarının büyük kısmını lemurlar oluşturur ancak aynı zamanda küçük memeli, balık, kertenkele, kuş, kurbağa ve böcek de yer.

Fossalar Çoğunlukla Yalnızdır

Vücuduyla bir kedi, kuyruğuyla bir maymun ve yüzüyle sansarı andırır.
Vücuduyla bir kedi, kuyruğuyla bir maymun ve yüzüyle sansarı andırır. (Fotoğraf: San Diego Zoo)

Yavrulu anneler ve üreme mevsimindeki çiftleşmeler dışında fossalar yalnız hayvanlar. Dört kilometrekare kadar büyük bölgeleri olabiliyor ve bu alanda tek başlarına devriye geziyorlar.

Bunun bir istisnası 2009 yılında yaşandı. Bilim adamları üç erkek fossanın 45 dakika boyunca bir sifakayı avlamaya çalıştığını gördü. Avı yakaladıktan sonra paylaştılar. Bilim adamları bu davranışın geçmişte Madagaskar'da yaşamış daha büyük lemurların nasıl yok olduğunu gösteren ortak avlanma alışkanlığına işaret ettiğine inanıyor.

Fossa Büyük Ölçüde Koku Beziyle İletişim Kuruyor

Hem erkekler hem de dişi fossa göğsünde ve kuyruğunun dibinde bulunan salgı bezinden salgıladığı maddeyle bölgesini işaretler. Fossalar iletişim kurmak ve birbirlerini takip etmek için kaya, ağaç ve zemini işaretler. Rahatsız olan veya korkan fossa daha keskin bir koku yayar.

Fossalar Birkaç Farklı Ses Çıkarır

Fossa çoğunlukla üreme mevsimi boyunca ses çıkarır. Dişi erkekleri cezbetmek için miyavlar ve erkek ilgili bir dişi bulduğunda iç çeker. Erkek diğer adaylarla rekabet ediyorsa ulur. Bu çeşitlilikte sese sahip çok az memeli bulunuyor.

Fossalar Çevik Tırmanıcılardır

En solda plantigrade kemik özelliği görülüyor ve fossa bu özelliğe sahip.
En solda plantigrade kemik yapısı görülüyor ve fossa bu özelliğe sahip. Tıpkı sincaplar gibi.

Fossanın uzun, ince kuyruğu, ağaçların arasında hareket ederken denge sağlar ve yarı çekilebilir pençesi ve esnek ayak bileği ağaçlarda baş önde şekilde yukarı ve aşağı yürümesini sağlar. Fossa, 'plantigrade' olarak bilinen insana benzer hareket yöntemi sayesinde bir ayı gibi ayak tabanı üzerine düz ayak yürüyebiliyor. Bu özellik daldan dala atlarken ekstra denge ve çeviklik sağlar.

Dişi Fossa Geçici Olarak Erkeğe Dönüşür

Dişi fossa, ergenlik döneminde geçici erkekleşme olarak bilinen, fossalara özgü garip bir gelişim aşamasına sahip oluyor. Erkeğin penisine benzeyen genişlemiş, sivri uçlu bir klitoris geliştirir ve karnının altına doğru turuncu bir madde salgılar ki sadece olgun erkeklere özgüdür yani yetişkin dişi bu özellikten yoksun olur. Bu geçici erkekleşmenin hangi amaca hizmet ettiği bilinmiyor ancak bir teoriye göre bu davranışın genç dişileri yetişkin erkeğin tacizinden veya bölgeci dişilerin saldırganlığından koruduğu varsayılıyor.

Fossanın Alışılmadık Bir Çiftleşme Sistemi Var

İlgili bir dişi bir ağacın tepesinde durur ve çiftleşme hakkı için rekabet eden erkekler ise altında toplanır. Sonraki hafta boyunca birkaç adayla çiftleşmeyi seçebilir ancak her çiftleşme birkaç saat sürer. Bu uzun çiftleşme erkeğin penisindeki geriye doğru bakan dikenlerden kaynaklanıyor ve bu durum kırılması zor bir çiftleşme bağına neden oluyor. İlk dişi ayrıldıktan sonra, yeni bir dişi çiftleşme bölgesini ele geçirir. Her yıl sıklıkla aynı ağaçlar kullanılmaktadır. Bir dişinin bir çiftleşme bölgesini tekeline alarak eşlerini seçmesi etoburlar arasında benzersizdir.

Fossa Türünün Karmaşık Sınıflandırması

Fossa, üç farklı etobur ailesiyle ortak özelliklere sahip: Herpestidae (kuyruksürengiller), Viverridae (misk kedisigiller) ve Felidae (kediler). Son moleküler çalışmalar fossayı, Malgaş etoburlarından oluşan bir grup olan Eupleridae (Madagaskar etçilleri) ailesine koydu. Bu ailenin üyelerinin yaklaşık 20 milyon yıl önce Madagaskar'ı kolonileştiren firavun faresi benzeri atalardan geldiğine inanılıyor.