Tanıdık gelmemesi gerektiğini bildiğiniz bir durumun çok tanıdık gelmesi hissine, Fransızca'da "önceden yaşanmış" anlamına gelen déjà vu denir. Déjà vu objektif bilinmezliği — geniş kanıtlara dayanarak bir şeyin aşina olmaması gerektiği duygusunu — nesnel bilinirlik ile birleştirmektir. Öyleyse déjà vu neden olur?
Déjà vu nedir ve neden olur?
Déjà vu yaygındır. 2004'te yayımlanan bir bildiriye göre, yapılan 50'den fazla ankette katılımcıların yaklaşık üçte ikisinin yaşamlarında en az bir kez bu hissi yaşadığı görülmüştür. Birçokları ise birkaç kez yaşadığını söylemiştir. Rapor edilen sayının, insanlar déjà vu'nun ne olduğunun farkına vardıkça arttığı belirtilir.
Déjà vu çoğu zaman görülen üzerinden tanımlanır, ancak aslında görüntüye özgü değildir. Kör doğan insanlar bile bu deneyimi yaşayabilir.
Déjà vu'yu ölçmek
Déjà vu'yu laboratuvarda çalışmak zordur çünkü bu geçici bir deneyimdir ve ayrıca bunun için açıkça tanımlanabilir bir tetikleyici de yoktur. Yine de araştırmacılar, ortaya koydukları varsayımlara dayanarak bu olayı incelemek için çeşitli araçlar kullandılar. Araştırmacılar katılımcıları ankete tutarak ilgili süreçleri, özellikle de bellekte yer alanları incelemeye çalıştılar. Ayrıca déjà vu'yu tekrar oluşturmak için deneyler tasarladılar.
Déjà vu'nun ölçülmesi zor olduğu için, araştırmacılar nasıl çalıştığıyla ilgili birçok farklı açıklama yapmıştır. Aşağıda bu hipotezlerden birkaçı bulunmaktadır.
Hafıza temelli açıklamalar
Déjà vu'nun hafıza temelli açıklamaları, daha önce bir durumu ya da buna benzer bir şeyi tecrübe ettiğiniz fikrine dayanıyor, ancak bilinçli olarak bu deneyime sahip olduğunuzu hatırlamıyorsunuz. Bunun yerine, bilinçsizce hatırlıyorsunuz, bu yüzden nedenini bilmeseniz bile tanıdık geliyor.
Tek bir unsura aşinalık
Tek unsura aşinalık hipotezi, sahnenin bir unsurunun size aşina olması durumunda déjà vu yaşayacağınızı gösterir. Ancak bu unsuru bilinçli olarak tanıyamazsınız çünkü rastgele bir ortamda canlanabilir. Örneğin, sokakta berberinizi gördüğünüzü sandığınız bir an gibi.
Beyniniz berberi tanıdık bulur, her ne kadar onu tanımasanız bile; ve bu tanıdıklık duygusunu tüm sahneye yayar. Diğer araştırmacılar bu hipotezi çoklu unsurlara genişletmiştir.
Gestalt aşinalığı
Gestalt aşinalık hipotezi, nesnelerin bir sahnede nasıl düzenlendiğine ve benzer bir düzende bir şey yaşadığınızda déjà vu'nun nasıl gerçekleştiğine odaklanır. Örneğin, arkadaşınızın resmini oturma odasında daha önce görmemiş olabilirsiniz, ancak belki de arkadaşınızın oturma odası gibi düzenlenmiş bir oda gördünüz — bir kitaplığın karşısında duran koltukta asılı bir resim gibi. Diğer odayı hatırlayamadığınız için déjà vu yaşarsınız.
Gestalt aşinalığı hipotezinin bir avantajı daha doğrudan test edilebilmesidir. Bir çalışmada katılımcılar sanal gerçeklikle oluşturulmuş odalara baktıktan sonra, onlara yeni bir odanın ne kadar tanıdık olduğu ve déjà vu hissedip hissetmedikleri soruldu.
Araştırmacılar, eski odaları hatırlayamayan katılımcıların, yeni odayı tanıdık görme eğiliminde olduklarını ve yeni oda eskilere benziyorsa déjà vu yaşadıklarını buldular. Ayrıca, yeni oda eski odaya ne kadar benzerse, bu his o kadar şiddetli olmuştur.
Nörolojik açıklamalar
Doğal beyin aktivitesi
Bazı açıklamalar, kendiliğinden gelişen beyin aktivitesinin o an yaşadığınız şeyle ilgili olmadığında déjà vu oluşturduğunu gösterir. Bu durum beyninizin hafızayla ilgili kısmında gerçekleşirse, yanlış bir aşinalık hissi yaşayabilirsiniz.
Bazı kanıtlar geçici lob epilepsisi olan bireylerden gelmiştir. Bu bireyler beynin hafıza ile ilgilenen kısmında anormal elektriksel aktivite yaşar. Bu hastaların beyinleri, ameliyat öncesi değerlendirmenin bir parçası olarak elektrikle uyarıldığında déjà vu yaşayabilirler.
Bununla ilgili bir araştırmada parahipokampal sistem örnek gösterilmiştir. Bu sistem bir şeyin tanıdık olup olmadığını tanımlamamıza yarıyor. Parahipokampal hatalı sinyal verdiğinde yanlış bir aşinalık hissine kapılmamızı sağlıyor.
Diğer araştırmacılar ise déjà vu'nun tek bir aşinalık sistemiyle açıklanamadığını, fakat hafızaya dahil olan birden fazla yapıyı ve aralarındaki bağlantıları içerdiğini söylemiştir.
Sinir iletim hızı
Diğer hipotezler, bilginin beyninizde ne kadar hızlı yol aldığını ele alır. Beyninizin farklı bölgeleri, dünyayı anlamanıza yardımcı olmak için bilgileri "yüksek dereceli" bölgelere aktararak birleştirir. Bu karmaşık işlem herhangi bir şekilde kesintiye uğrarsa — beynin bir kısmı bilgiyi olduğundan daha yavaş veya daha hızlı gönderirse — beyniniz çevrenizi yanlış yorumlar.
Hangi açıklama doğrudur?
Déjà vu için tek bir açıklama yapmak belirsiz görünüyor. Yine de yukarıdaki hipotezlerin tümü bir ortak noktaya sahipler: Bilişsel işlemdeki geçici bir hata.
Bilim adamları bu olayın doğasını daha doğrudan araştırmak için şu anda yeni deneyler tasarlamaya devam ediyorlar.