Dünya'nın dış kabuğu litosferik plakalar olarak bilinen farklı ve sert bölümlere ayrılmıştır. Bu levhalar astenosfer boyunca hareket etme, potansiyel olarak parçalanma, birbirinden ayrılma veya bir araya gelme kabiliyetine sahiptir. Levha tektoniği olarak tanımlanan bu jeolojik süreç, iyi bilinen bir hikaye sunmaktadır. Bununla birlikte, bu muazzam gösteriyi yönlendiren karmaşık mekanizma basit olmaktan uzaktır.
- İlgili: Dağlar Nasıl Oluşmuştur?
Her litosferik levha Dünya yüzeyinde kademeli ve sürekli bir kaymaya uğrar. Levhaların hızları, en yavaş olanları (yani Antarktika, Avrasya ve Afrika) karakterize eden yılda birkaç milimetrelik hızdan, Pasifik, Nazca ve Avustralya levhaları üzerinde gözlemlenen yılda 10 santimetrelik hıza kadar uzanan bir çeşitlilik gösterir. Bu hareketlerin oluşumu karmaşıktır ve gezegenimizin iç kısımlarının araştırılmasını gerektirmektedir. Manto içindeki konveksiyon akımlarından sıklıkla bahsedilse de, levha tektoniğinin arkasındaki itici güç, Dünya'nın dinamiklerinin tamamını kapsayan bir mekanizmalar birleşimini kapsar.
Litosfer ve Astenosfer Arasındaki Ayrışmanın Önemi
Öncelikle, litosferik plakaların hareketinin yalnızca litosfer olan dış kabuk ile altındaki daha derin tabakalar arasında bir ayrımın varlığı nedeniyle mümkün olduğunu vurgulamak çok önemlidir. Litosfer, LVZ (Düşük Hız Bölgesi) olarak bilinen ve yaklaşık 100 kilometre derinlikte yer alan bir sınırda astenosfer üzerinde etkili bir şekilde kayar. Litosferin reolojik özellikleri bu iki katman arasında belirgin bir harekete izin vermektedir. Litosfer ve astenosfer birbirine sıkıca bağlı olsaydı, levha tektoniği olgusu tamamen mantıksız olurdu.
Bu kopukluğun ikna edici bir tezahürü, termal bir anomaliye bağlı volkanik takımada zincirlerinin varlığında gözlemlenebilir (Kanaryalar, Hawaii, vb. gibi). Bu adaların dizilişi litosfer ile astenosfer arasındaki kopukluğu canlı bir şekilde gözler önüne sermektedir, zira termal anomalinin derin magmatik faaliyeti üstteki tektonik plakanın yer değiştirmesi üzerinde herhangi bir etki yaratmamaktadır.
Buna karşılık, levha tektoniğini harekete geçiren itici gücün mantonun derinliklerinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Eğer litosfer ile astenosfer arasında belirgin bir kopukluk meydana gelirse, bu durum bu farklı tabakalar arasındaki her türlü ilişkiyi etkili bir şekilde engelleyecektir. Sonuç olarak, astenosferi etkileyen mekanizmalar litosfer üzerinde hiçbir etkiye sahip olmayacaktır. Bu senaryo, bilinen levha tektoniği olgusunun ortaya çıkmayabileceği varsayımına yol açmaktadır. Bu nedenle, bu katmanlar arasındaki etkileşimin kayda değer hale geldiği ve nihayetinde tektonik plakaların hareketini yönlendiren önemli bölgeler ortaya çıkmaktadır. Bu kritik bölgeler okyanus ortası sırtları boyunca ve dalma-batma çukurları içinde ortaya çıkar.
Enerji Olmadan Hareket Olmaz
Levha tektoniğinin işleyişini anlamak için, öncelikle çalışma enerjisinin ortaya çıktığı kaynağı kavramak gerekir. Sonuçta, bir motor nasıl yakıta ihtiyaç duyarsa, bu fenomen de öyle. Dünya'nın yüzey kayalarında bulunan radyoaktif elementler, tektonik plakaların hareketini sağlamak için gerekli olan iç ısıyı üretir. Devam eden bu ısı üretimi, termal iletkenlik yoluyla kısmen yayılmaktadır. Ancak bu kendi başına yeterli değildir.
Sonuç olarak iç ısı fazlası manto içinde konvektif hareketlere neden olarak ısınmış kayaları Dünya yüzeyine doğru iter. Bu süreç ısının etkin bir şekilde dağılmasını kolaylaştırırken aynı zamanda eşit olmayan bir sıcaklık dağılımına ve sonuç olarak yoğunlukta eşitsizliklere yol açar. Bu yoğunluk farklılıkları özellikle ısının büyük kısmının açığa çıktığı litosfer ile astenosfer arasındaki sınırda belirgindir. Soğuk, sert ve yoğun litosfer, kolaylıkla deformasyona maruz kalabilen daha sıcak, esnek ve hafif bir tabakanın üzerinde yer alır. Bu farklılıklar, levha hareketini tetikleyen mekanik güçleri harekete geçirir.
Slab Push (İtme) ve Ridge Pull (Çekme)
Okyanus ortası sırtları, Dünya'nın iç ısısının etkin bir şekilde salındığı alanlar olarak işlev görür. Isınan ve nispeten daha az yoğun olan astenosferin dinamik yükselişi litosferi her iki taraftan birbirinden ayırır. Bu deniz tabanı genişlemesi olayı, tektonik plakaları birbirinden ayıran bir dinamik olarak algılanabilir. Bununla birlikte, bu süreç sadece levha tektoniğini harekete geçirmez. Alternatif bir etki de okyanus litosferinin soğumasından kaynaklanan yerçekimsel kararsızlıktan kaynaklanmaktadır. Aslında, okyanus litosferi yaşlandıkça daha soğuk ve daha yoğun hale gelir. Altta yatan astenosferin yoğunluğunu aştığında alçalmaya başlar. Bir dalma-batma bölgesinin başlangıcını tetikleyen bu olay, bir çekme kuvvetinin ortaya çıkmasına neden olur. Sonuç olarak, alçalan litosfer, litosferik levhanın kalan kısmını yanına çeker.
Sonuç olarak, dalma-batma çukurlarındaki levha çekişi (Slab pull) ve okyanus ortası sırtları boyunca oluşan sırt itişi (Ridge push), levha tektoniğini yönlendiren iki yüzey mekanizmasıdır. Dünya'nın iç kısmındaki radyoaktif elementlerin bozunmasıyla ortaya çıkan ısı, manto konveksiyonunun altında yatan ve daha güçlü olan itici gücü besler ve bu da bu mekanizmaları harekete geçirir.
Kaynaklar:
- Kapak görseli: Wikimedia.
- Yazı için görseller: GCSE Geography
- What Drives Plate Tectonics? – Scivus. https://scivus.com/what-drives-plate-tectonics/ adresinden alınmıştır.