Omurgalı hayvan evriminin tarihinden bahsedeceğiz. Şu an yaşadığımız dünyada varlığını sürdüren omurgalı hayvanlar, bundan 500 milyon yıl önce dünya denizlerinde yüzen, küçük, yarı saydam atalarından evrimleşerek şimdiki anatomik yapılarına sahip oldular. Peki bu nasıl oldu? Güneş ışığının bile aydınlatamadığı derin denizlerde omurgasız bir parazit olarak var olan bu canlılar ne oldu da evrim bilmecesinin içinden geçerek karaya, göklere ve denizlere hakim olan büyük omurgalı canlılara dönüştüler.
Bu makalemizde bu bilmeceyi kendi zihninizde çözümlemeniz adına size bazı bilgiler sunacağız. Balıktan, amfibi hayvanlara ve memelilere kadar uzanan büyük omurgalı hayvan gruplarının kronolojik evrimini paylaştık.
Balık ve Köpek Balıklarının Evrimi
Yeryüzündeki omurgalı yaşamına 400 ila 500 milyon yıl önce tarih öncesi balıklar egemendi. Pikaia ve Myllokunmingia gibi okyanus sakinleri çift taraflı simetrik vücut yapıları, V şekilli kasları ve vücutları boyunca uzanan notokordaları (korunmuş sinir kordonları) ile sonraki omurgalıların evrimine şablon oluşturdular. İlk tarih öncesi köpek balıkları yaklaşık 420 milyon yıl önce balık atalarından evrimleşti ve hızla besin zincirinin en üst seviyesine yükseldiler. Kambriyen döneminde ortaya çıkan şaşırtıcı bir temel yenilik ise bu balıkların kafalarının kuyruklarından farklı olmasıydı.
Tetrapod (dört üyeliler) Evrimi
Dilimize pelesenk olmuş en meşhur deyimlerden biridir "sudan çıkmış balığa dönmek". Evrimde bu sözün karşılığına denk gelen canlı tetrapodlardır. Bu canlılar 350 ila 400 milyon yıl önce Devoniyen döneminde denizlerden karaya çıkan ve kuru arazi (ve bataklıklar) üzerinde koloni kuran ilk omurgalı canlılardır. Evrim tarihi için en büyük adımı attılar.
İlk tetrapodlar, sanıldığının aksine ışınsal yüzgeçli balıklardan (Actinopterygii) değil, lop yüzgeçli balıkların soyundan geldi. Bu nedenle kendisinden sonra evrilen omurgalı hayvanlar pençe, pati ve parmak gibi lop yüzgeçli balıkların karakteristik iskelet yapısına sahip oldu. Garip ki ilk tetrapodların bazılarının el ve ayaklarında beş yerine, yedi veya sekiz parmak vardı. Bu durum tetrapodların evrim süreci hikayesini çıkmaza soktu, zira bunun nedenini ve sürecin sonrasını açıklayan başka kaynak oluşturulamadı.
Amfibilerin Evrimi
Günümüzden yaklaşık 300 ila 360 milyon yıl önceki Karbonifer döneminde yeryüzündeki karasal omurgalı yaşamına tarih öncesi amfibiler hakimdi. İlk tetrapodlardan son dönem sürüngenlere uzanan evrimleşme sürecinin ara durağı kabul edilerek haksızlığa uğratılan amfibiler, kuru arazilerde kolonileşmenin yolunu bulan ilk omurgalı canlılardır.
Her ne kadar kuru arazi yapısına adapte olmuşlarsa da, bu hayvanların yumurtlama döneminde sulak arazilere dönüp yumurtalarını suya bırakmaları gerekiyordu. Bu zorunluluk, amfibi hayvanların bulundukları kıtaların iç bölgelerine ilerleme ve yayılma şanslarının önüne geçti. Günümüzde amfibileri kurbağalar, kara kurbağaları ve semenderler temsil eder ve nüfusları çevresel stres altında hızla azalmaktadır.
Karasal Sürüngenlerin Evrimi
Yaklaşık 320 milyon yıl önce ilk gerçek sürüngenler amfibilerden evrildi. Pullu derileri ve yarı saydam yumurtaları ile bu sürüngenler nehirleri, gölleri ve okyanusları geride bırakıp bulundukları ana kıtanın derinliklerine doğru ilerlediler.
Yeryüzünün kara kütleleri pelikozorlar, archosaurlar (tarih öncesi timsahlar dahil), anapsitler (tarih öncesi kaplumbağalar dahil), tarih öncesi yılanlar ve therapsidalar (ileride ilk memeler olacak "memeli benzeri sürüngenler") tarafından hızla dolduruldu.
Günümüzden 251 milyon yıl önce başlayan Triyas Döneminde iki bacaklı archosaurlar dinozor soyunun ilk atası olarak ortaya çıktılar. Evrimin bu yeni ve sert çocuklarının torunları Mezozoik Çağ'ın sonuna dek 175 milyon yıl boyunca gezegenin tek hakimi oldular.
Archosuarlar genel olarak sürüngen sınıfındalar. Bu grubun yaşayan temsilcileri kuşlar ve timsahlardan oluşuyor. Tüm dinozorların ve soyu tükenmiş timsahların genleri onların gen havuzunda barınıyor.
Deniz Sürüngenlerinin Evrimi
Paleozoik zamanın karbonifer döneminde (354 milyon yıl önce başladı ve 292 yıl önce bitti) bazı sürüngenler sucul (suda yaşayan) yaşam tarzına adapte oldular. Ancak deniz sürüngenlerinin gerçek çağı erken ve orta Triyas Dönemi'nde ortaya çıkan ihtiyozorlara ("balık kertenkeleler") kadar başlamadı. Karada yaşayan atalarından evrimleşen ihtiyozorlar şu an yeryüzündeki sürüngenlerin denizde yaşamış ve soyu tükenmiş akrabalarıdır. Gövde ve omurgalarının biçimi balığa benzer.
Ardından yerlerini uzun boyunlu plesiosaur ve pliosaurlar aldı. Onlar da yerlerini Geç Kretase döneminin etkileyici görünümlü, yırtıcı mosazorlarına bıraktı. Tüm bu deniz sürüngenleri, karadaki dinozorlar ve kuzenleri teruzorlar ile birlikte 65 milyon yıl önce gerçekleşen meteor çarpmasında yok olmuştur.
6-Teruzorun evrimi
248 milyon yıl önce ortaya çıktılar ve 65 milyon yıl öncesine kadar dünyamızdalardı. Fosilleri tüm kıtalarda bulundu. Harikulade uçuş yeteneklerinin yanında ayakları ve eli andıran uzuvları ile karada da hareket ederlerdi.
İlk olarak sıklıkla yanlış bilinen bir konuyu düzeltelim: Teruzorlar ("kanatlı kertenkeleler") dinozor değildir, nesli tükenmiş olan bir uçan sürüngendir. Teruzorlar, erken ve orta Triyas Dönemi'nde archosaur soyundan evrilen deri kanatlı farklı bir sürüngen ailesine ait. Erken Mezozoik dönemin teruzorları oldukça küçüktü. Ancak bazı devasa olanları (900 kiloluk Quetzalcoatlus gibi) Kretase çağında gökyüzüne hükmetti.
Dinozorlar ve kuzenleri deniz sürüngenleri gibi terozurlar da 65 milyon yıl önce yeryüzüne çarpan meteor sonucu yok oldular. Popüler inanışın aksine kuşlara evrilmediler. Bu şeref Jurassic Dönemi ve Kretase Dönemi'nde yaşamış küçük, tüylü teropod dinozorlarına nasip oldu.
Kuşların Evrimi
İlk tarih öncesi kuşların tüylü dinozor atalarından evrimleştiği tarihi kesin olarak belirlemek zordur. Hayvan evrimi tarihinin akışına ışık tutan birçok paleontolog bu nedenle yaklaşık 150 milyon yıl önceki Jurassic dönemine ait Arkeopteriks ve Epidexipteryx gibi kuş benzeri dinozorlara işaret eder. Fosilleri günümüze kadar geldi.
Bununla birlikte kuşların Mezozoik Dönem boyunca birkaç kez evrimleşmiş olması da muhtemel. Tıpkı son olarak orta ve geç Kretase döneminde küçük tüylü teropodlardan (bazen "dino-kuşlar" olarak da adlandırılır) evrimleştikleri gibi. Bu arada "kladistik" (canlılardaki kalıtsal benzerlikleri belirleyen biyoloji dalı) olarak bilinen evrimsel sınıflandırma sistemine uyarak modern kuşların dinozor olduğunu söylemek dayanağı olan meşru bir teoridir.
Mezozoik Memelilerin Evrimi
Çoğu benzer evrimsel geçiş de olduğu gibi geç Triyas döneminin en gelişmiş therapsidlerini ("memeli benzeri sürüngenler") ilk gerçek memelilerden ayıran net bir gösterge yoktur.
Kesin olarak bildiğimiz tek şey, yaklaşık 230 milyon yıl önce yüksek ağaç dallarında dolaşan küçük, tüylü, sıcakkanlı, memeli benzeri hayvanlar oldukları ve kitlesel yok oluşa dek kendilerinden kat ve kat büyük dinozorlarla eşit olmayan şartlarda bir arada var olduklarıdır.
Çok küçük ve kırılgan olduklarından çoğu Mezozoik memeli fosil kayıtlarına sadece dişlerinden işlendi. Ancak çok nadir şekilde kazılar esnasında tam iskeleti ile bulunmuş fosiller de oldu.
Senozoik Memelilerin Evrimi
Senozoik zaman yaklaşık 65 milyon yıl önce mezozoik zamanı bitiren meteor çarpmasının ardından başladı ve günümüzde de devam ediyor. Dinozorlar, teruzorlar ve deniz sürüngenleri 65 milyon yıl önce yeryüzünden kaybolduktan sonra geride küçük memeliler kaldı. Orta ve geç senozoik devre kadar omurgalı faunası hızla evrimleşti ve büyüdü. Fare boyutundaki küçük hayvanlar devasa yaratıklar halini aldı ve ortaya aşırı büyümüş vombat, gergedan, deve ve kunduz gibileri çıktı.
Dinozorların ve mosazorların yokluğunda gezegeni yöneten memeliler tarih öncesi kediler, tarih öncesi köpekler, tarih öncesi filler, tarih öncesi atlar, tarih öncesi keseli hayvanlar ve tarih öncesi balinalar oldu. Bunların çoğunun soyu Pleistosen döneminin sonunda tükendi (genellikle ilk insanların eliyle).
Primatların Evrimi
Teknik olarak konuşmak gerekirse, tarih öncesi primatları dinozorlardan sonra gelen memeli megafauna'dan (büyük hayvanlar) ayırmak için bir neden yok. Fakat insan atalarımızı omurgalı evriminin dışında tutmak istemek doğal bir arzudur.
Kayıtlara göre ilk primat fosili Geç Kretase Dönemi'ne kadar uzanıyor. Sonrasında Senozoik dönem boyunca lemur, maymun, ape (kuyruksuz maymun) ve anthropoid (insana benzeyen maymun) olarak şaşırtıcı bir şekilde evrimleşip çeşitlendiler. Paleontologlar hala kretase döneminden günümüze kadar gelen primat fosillerinin evrimsel ilişkilerini çözmeye çalışıyor çünkü sürekli olarak yeni keşifler ile beraber ortaya tamamlanmayı bekleyen eksik halkalar çıkıyor.