Her iki kişiden biri yaşamı boyunca kansere yakalanacaktır. Ancak teşhis ve tedavideki ilerlemeler sayesinde her zamankinden daha fazla insan kanserden kurtuluyor. Bu eğilim devam edecek mi – ve bir tedavi bulmaya ne kadar yakınız?
Bu yükseliş eğilimi muhtemelen devam edecek. Peki ama bir tedavi yolu bulabilecek miyiz? Basit bir nedenden ötürü buna cevap vermek o kadar kolay değil: Kanser tek bir hastalık değil, her biri benzersiz özelliklere sahip 200'den fazla hastalığın bir araya gelmesinden oluşuyor. Yine de her kanser, kontrolsüz bir şekilde bölünmeye başlayan tek bir mutasyona uğramış hücreden kaynaklanan bir anormal hücre kitlesinden oluşur.
Hücre bölünmesi – bir hücrenin bölünerek iki yeni hücre üretmesi – vücudumuzun büyümesi ve bakımı için gereklidir. Yıpranan veya hasar gören hücrelerin değiştirilmesi gerekir. Bu süreç sıkı bir şekilde kontrol edilir, böylece hücreler yalnızca ihtiyaç duyulduğunda ve tam olarak gereken sayılarda ve yerlerde üretilir.
Kanser hücreleri bu kontrollerden kaçar ve düzensiz bir şekilde bölünür, aynı zamanda büyümeyi baskılayan ve anormal davranan hücreleri ayıklayan yedek sistemlerden de kaçar. Sonuç bir tümördür. Kanser hücreleri bu özellikleri gen mutasyonları yoluyla kazanır.
Önemli bir gen grubu, kanser hücrelerine sürekli olarak bölünmelerini söyleyen bir sinyal üretmek üzere mutasyona uğrayarak onkogenlere dönüşen proto-onkogenlerden oluşur. Bu onkojenik sinyalin kapatılması kanser hücrelerinin bölünmesini durdurur ve hatta onları öldürebilir.
Bu, çok ilerleme kaydedilen bir tedavi yaklaşımı olan hedefe yönelik kanser tedavileri kavramının temelini oluşturan ilkedir. Hedefe yönelik kanser tedavileri, kemoterapi ve radyoterapi gibi geleneksel tedavilere kıyasla daha etkili ve daha az yan etkiye sahiptir ve neredeyse 50 yıldır kullanılmaktadır.
Bunların ilki, büyümesi sırasıyla östrojen ve testosteron hormonlarına bağlı olan meme ve prostat kanseri gibi hastalıklar için kullanılan hormon tedavileriydi. Daha ileri bir adım 1990'larda imatinibin (Glivec olarak pazarlanmaktadır) geliştirilmesiyle atılmıştır.
Kronik miyeloid lösemi (KML) vakalarının yüzde 99'unda bulunan bir onkogenin ürününü inhibe etmek için geliştirilen bu ilaç, KML tedavisinde devrim yarattı. İmatinib'den önce, her on KML hastasından üçünden daha azı tanıdan sonra beş yıl hayatta kalmayı bekleyebilirdi. Bugün ise her on hastadan dokuzu yaşıyor.
Büyük Verinin Gücü
İmatinib'den bu yana, çok çeşitli kanser türleriyle mücadele etmek üzere daha birçok hedefe yönelik tedavi geliştirilmiş olup, daha fazlası da deneme aşamasındadır. İlaç keşfi süreci, kanser araştırmalarına büyük verinin gücünü getiren modern genetik teknikler sayesinde büyük ölçüde hızlanmıştır. Örneğin, Kanser Genom Atlası projesi 11.000 kişinin tümörleri ve 33 kanser türü hakkında genetik bilgi içermektedir.
Bu bilgiler hasta verileriyle çapraz referanslandırılarak genetik değişikliklerin kanseri ve ilerlemesini nasıl yönlendirdiğine dair daha derin içgörüler elde edilebilmekte ve yeni ilaçlar geliştirerek ya da eski ilaçları yeniden tasarlayarak yeni tedavilere işaret etmektedir. Yakın zamandaki bir başarı öyküsü, büyümelerinin aynı onkogen olan BRAF'a bağlı olduğunun keşfedilmesinin ardından, başlangıçta malign melanom tedavisi için geliştirilen ilaçların, glioma adı verilen bir tür beyin kanseri vakasının tedavisi için onaylanmasıdır.
Bu yaklaşım, şu anda hiçbir ilacın mevcut olmadığı nadir kanser türlerine yakalanan insanlara umut veriyor. Teknolojik gelişmeler aynı zamanda genom dizilemesini daha ucuz ve hızlı hale getirerek gerçek anlamda kişiselleştirilmiş tıp çağını başlatıyor.
2022 yılında Stanford Üniversitesi'nden bir ekip, rekor kırarak beş saat içinde tam bir insan genomunu dizilediklerini ve bunu kanser tedavisine dönüştürmeyi hedeflediklerini açıkladı. Gelecekte, tedavi başlamadan önce bir hastanın tümörünün genomunu dizilemek rutin hale gelebilir.
Bu bilgilerle donanmış bir onkolog, her hastanın tedavisini tam olarak uyarlamak için bir dizi hedefe yönelik ilaç arasından seçim yapabilecek ve başarı şansını artıracaktır. Ancak önemli ilerlemelerin kaydedildiği tek alan ilaç tedavileri değildir.
Son on yılda kanser için immünoterapilerin kullanımında hızlı bir ilerleme kaydedilmiştir. Çeşitli kanser immünoterapi türleri, hastanın bağışıklık sistemini güçlendirmeyi ve böylece kanserli hücreleri daha iyi tespit edip yok edebilmesini amaçlamaktadır.
Bu alan henüz emekleme aşamasındadır ve önümüzdeki on yıl içinde bu tedavilerde sürekli gelişmeler bekleyebiliriz. Bağışıklık kontrol noktası inhibitörleri, kanserlerin bağışıklık sistemi tarafından tespit edilmesini önleyen bir tür ilaçtan oluşur.
Bir tedavi olarak inanılmaz derecede başarılı olabilirler, ancak şu anda sadece bazı hastalarda işe yaramaktadırlar. Adoptif hücre tedavileri, T hücrelerini kanserle mücadelede daha etkili hale getirmek için hastalardan toplar.
Bunun çok başarılı bir örneği kimerik antijen reseptör T hücresi (CAR T) tedavisidir. Bu terapi, toplanan T hücrelerinin tümör hücrelerinin yüzeyindeki belirli bir antijene bağlanacak şekilde genetik olarak mühendisliğini içerir.
Değiştirilmiş T hücreleri daha sonra kanserle savaşmak üzere hastanın vücuduna geri aşılanmadan önce laboratuvarda büyütülür. CAR T hücreleri kan kanserlerine karşı çok etkilidir, ancak katı tümörlerde daha az başarılı olmuştur.
Bu durum, CAR T hücrelerini açıp kapatma, faaliyetlerini zamanlama ve daha uzun ömürlü CAR T hücrelerinin geliştirilmesini içeren yeni teknolojik ilerlemelerle değişebilir.
Kanser Aşısı Yolda
Bağışıklık sisteminin kanseri tespit etmesine yardımcı olmak için bir hastaya kanser antijenleri aşılamak anlamına gelen immünizasyonun geliştirilmesinde de ilerleme kaydedilmiştir. Bu kavram model sistemlerde iyi bir şekilde yerleşmiş olsa da, bunu klinik ortama aktarmanın zor olduğu kanıtlanmıştır. Her tümörün kendine özgü bir moleküler imzası vardır ve bir hastada işe yarayan bir aşı diğerinde işe yaramayabilir.
mRNA bazlı aşıların kanser aşısı ortamını önemli ölçüde değiştirmesi muhtemeldir. Bir bağışıklık tepkisini tetiklemek için bir kanser antijeni kullanmak yerine, vücuda antijenin kendisini üretmesi için talimatlar (mRNA şeklinde) verilir.
Bu çeşitli avantajlar sunmaktadır. İlk olarak, bir hastanın tümörünün moleküler imzası genom dizilimi yoluyla haritalandırılmışsa, aşı buna uyacak şekilde uyarlanabilir. İkincisi, aşılar aynı anda birden fazla hedefi vuracak şekilde tasarlanabilir.
mRNA kanser aşılarının rutin klinik kullanıma ulaşabilmesi için en iyi dağıtım yolunun belirlenmesi de dahil olmak üzere daha fazla optimizasyona ihtiyaç vardır. Bununla birlikte, birkaç klinik çalışma devam etmekte ve umut verici sonuçlar göstermektedir. Erken teşhis en az tedavi kadar, hatta daha da önemlidir.
Bir tümörün büyümesi ve evrim geçirmesi için ne kadar çok zaman varsa, tedavi de o kadar zorlaşır. Bazı kanserler için erken tanıya yönelik köklü teknikler halihazırda mevcuttur: örneğin rahim ağzı, meme ve kolorektal kanserler için ulusal tarama programları. Bunlar, daha fazla hastanın hayatta kalmasını sağlayarak daha iyi sonuçlara yol açmıştır.
Ancak birçok kanser için tarama testleri mevcut değildir. Pankreas ve akciğer kanserleri gibi bazı kanser türleri genellikle oldukça geç teşhis edilmektedir. Yapay zekanın gelecekte kanser teşhisini iyileştirmenin anahtarı olması muhtemeldir.
Tümör görüntü analizi ve kandaki izlerden tümörlerin moleküler imzalarını tespit etmek için akıllı testlerin geliştirilmesi de dahil olmak üzere çok çeşitli yaklaşımlara uygulanmaktadır. Elbette kanser tamamen önlenebilseydi daha iyi olurdu. Dünya çapında, tüm kanserlerin yüzde 20'si kronik enfeksiyondan kaynaklanmaktadır.
Örneğin, insan papilloma virüsünün (HPV) yüksek riskli varyantları ile enfeksiyon, rahim ağzı, penis ve baş ve boyun kanserleri de dahil olmak üzere bir dizi kansere neden olabilir. Benzer şekilde, Hepatit B (HBV) ile kronik enfeksiyon karaciğer kanserinin ana nedenidir.
HPV ve HBV'ye karşı aşılar halihazırda ilgili kanserlerin görülme sıklığını azaltmaktadır. NHS England, HPV aşılaması ve rahim ağzı taramasının bir kombinasyonu yoluyla 2040 yılına kadar rahim ağzı kanserini tamamen ortadan kaldırmayı hedeflemektedir.
Peki ya enfeksiyonların neden olmadığı kanserler? Burada kanser önleme kavramı gerçek bir umut vaat etmektedir. Bu, kanser hücrelerini ortaya çıktıklarında, tespit edilebilir bir tümör oluşturmadan çok önce öldürmek için bir ilaç veya aşı kullanılmasını içerir. Ayrıca hastalık için başarılı bir şekilde tedavi edilen hastalarda kanserin tekrarlamasını önlemek için de kullanılabilir.
Meme kanseri için kullanılan bir tür hormon tedavisi olan Aromataz inhibitörleri, hastalığın tekrarlamasını önlemek için yıllardır kullanılmaktadır. Yakın zamanda, yüksek risk taşıyan kadınlarda meme kanserini önlemek için NHS tarafından ruhsatlandırıldılar. Önümüzdeki on yılda kanser teşhisi, tedavisi ve önlenmesinde daha fazla gelişme yaşanması muhtemeldir.
Ve her ne kadar tek bir 'tedavi' görmemiz mümkün olmasa da, hastalıkla savaşmak için erişebildiğimiz sürekli büyüyen cephanelik, her yerdeki kanser hastalarına yeni bir umut sunuyor.
