Köpek balığının evrimi oldukça ilgi çekicidir. Zamanda geriye gidip 420 milyon yıl önceki Ordovisyen döneminin ilk, olağanüstü tarih öncesi köpek balıklarını görseydiniz onların soyundan gelenlerin bugün böylesine baskın canlılar olacaklarını tahmin edemezdiniz. Köpek balıkları Dünya'nın en eski canlıları arasında: İlk türleri ilk olarak 455 milyon yıl önce ortaya çıktı ve ilk dinozorlardan, böceklerden, memelilerden ve hatta ağaçlardan çok daha eskidir. Bu balıklar tarih boyunca kendi başlarına pliozor (pliosaurs) ve mosazor gibi yırtıcı deniz sürüngenlerine karşı mücadele ettiler.
İlk Köpek Balığı Benzeri Balık
Teknik olarak köpek balıkları, iskeletleri kemikten ziyade kıkırdaktan oluşan bir balık alt grubudur. Aerodinamik, hidrodinamik şekilleri, keskin dişleri ve zımpara kağıdı benzeri derileriyle ayırt edilirler. Kıkırdak iskeletinin fosilleri, kemikler kadar uzun dayanmadığından pek çok tarih öncesi köpek balığının yalnızca fosilleşmiş dişleri bulunabiliyor.
Köpek balığına en yakın en eski balığa dair ilk fosil kanıtı 455 milyon yıl önceki Geç Ordovisyen dönemine tarihlenen birkaç puldan geliyor: Chimaera olarak bilinen bu balıklar kıkırdaklıydı ve köpek balığı gibi pulluydu. Ancak keskin dişleri yoktu. Canlı köpek balıkları, vatozlar ve yaşayan chimaera'ların analizi köpek balıklarının yaklaşık 420 milyon yıl önce grubun geri kalanından çoktan ayrıldığını gösteriyor. Çünkü bu döneme ait hiç chimaera fosili bulunmaz. Bulgular modern köpek balıkları ve bugün derin denizde yaşayan chimaera'ların DNA'sına ve moleküler kanıtlarına dayanıyor. İlk bitkiler de bu zamanda topraktan çıktı.
İlk Köpek Balığı Dişi
Bulunan ilk köpek balığı benzeri dişler Doliodus problematicus adlı antik bir balığa ait Erken Devoniyen (410 milyon yıl önce) fosilinden geliyor. Bu balığa 'köpekbalığına en az benzeyen köpekbalığı' denir ve acanthodian veya dikenli yüzgeçliler denilen bir balık grubunun içinden doğduğu düşünülüyor.
Acanthodian'ın biçimi köpek balığına hiç benzemez, örneğin tüm yüzgeçlerinin önünde elmas şeklinde pullar ve dikenler vardır. Ancak kıkırdaklı bir iskeleti, köpek balığına benzer kafatası ve çenesi ve genellikle birbirine kaynaşmış olan birkaç köpek balığı benzeri dişi vardı.
İlk Köpek Balıkları
Bazı fosilleşmiş pullar dışında, ilk köpek balıklarına dair doğrudan kanıt yolunda elde fazla bir şey yok. Ancak ilk gerçek köpek balıklarının yaklaşık 420 milyon yıl önce Ordovisyen döneminde geliştiğine inanılıyor (İlk tetrapodlar – dört üyeliler – 400 milyon yıl öncesine dek denizden çıkmadı).
Büyük fosil kanıtına rastlanan en önemli cins, birçok örneği Amerika'nın orta batı bölgesinde bulunan ve ilk köpek balığı kabul edilen Cladoselache'dir. Böylesine antik bir köpek balığından beklediğimiz gibi Cladoselache oldukça küçüktü ve bazı köpek balığı benzeri olmayan özelliklere sahipti. Pulları yoktu (ağzı ve gözlerinin etrafındaki küçük alanlar hariç) ve clasper'den (özel çiftleşme organı) yoksundu. 250 milyon yıl önce yok oldu.
Cladoselache'den sonra antik zamanların en önemli tarih öncesi köpek balıkları Stethacanthus, Orthacanthus ve Xenacanthus'tur. 370-345 milyon yıl önce ortaya çıkan Stethacanthus burundan kuyruğa yalnızca 1,8 metreydi ancak halihazırda tüm köpek balığı özelliklerine sahipti: Pullar, keskin dişler, belirgin kanat yapısı ve zarif, hidrodinamik yapı. Bu cinsi ayıran şey muhtemelen çiftleşme sırasında kullanılan, erkeklerin sırtlarındaki tuhaf, örs benzeri yapılardı.
359 milyon yıl önce başlayan Karbonifer dönemi köpek balıklarının altın çağıdır. Devoniyen yok oluşu, okyanuslardaki balık türleri dahil Dünya'daki tüm türlerin %75'ini öldürdü. Bu dönemden sonra köpek balıkları baskın tür haline gelerek hızla çeşitlendi. Stethacanthus gibi sıra dışı türler bu dönemde oluştu.
Eşit derecede antik olan Orthacanthus, Stethacanthus gibi tatlı su köpek balığıydı; küçük bir boyuta, yılan balığı gövdesine ve kafasının tepesinden çıkıntı yapan tuhaf bir dikene (rahatsız edici yırtıcı hayvanlara zehir salgılayan) sahipti. Xenacanthus ile benzerdi.
Mezozoik Çağın Köpek Balıkları
Önceki jeolojik dönemlerde ne kadar yaygın olduklarını göz önünde bulundurarak, köpek balıkları Mezozoik çağın (251-65 milyon yıl önce) çoğu döneminde iktinozor ve pleziyozor gibi deniz sürüngenlerinin yoğun rekabetinden dolayı nispeten gizlenerek yaşadı. Bu ana dek en başarılı cins tam anlamıyla hayatta kalmak için yaratılmış olan Hybodus'tu.
260 milyon yıl önce ortaya çıktı ve 65 milyon yıl öncesine dek yaşadı. Bu tarih öncesi köpek balığı iki tür dişe sahipti; balık yemek için keskin olanlar ve yumuşakçaları ezmek için düz olanlar. Ayrıca sırt yüzgecinden dışarı çıkan keskin bir bıçağı vardı (diğer avcılardan korunmak için). Hybodus'un kıkırdaklı iskeleti alışılmadık derecede sertti ve kireçliydi, bu durum köpek balığının hem fosil kayıtlarında hem de Trias'tan erken Kretase dönemlerine dek dünya okyanuslarında kalmış olmasını açıklar.
İlk Modern Köpek Balıkları
Bugünkü modern köpek balıkları gibi görünen ilk türler yaklaşık 100 milyon yıl önce Orta Kretase Dönemi'nde kendi başlarına ortaya çıktı. Hem Cretoxyrhina (yaklaşık 7,5 metre uzunluğunda) hem de Squalicorax (yaklaşık 4,5 metre uzunluğunda) günümüzün "gerçek" köpek balıklarına oldukça benzemektedir.
Squalicorax'ın, yaşam alanına giren dinozorları avladığına dair doğrudan diş izi kanıtları vardır. Bununla birlikte Kretase döneminden en şaşırtıcı köpek balığı son zamanlarda keşfedilen Ptychodus'tur. 112-70 milyon yıl aralığında yaşadı. Çok sayıda yassı dişi olmasıyla büyük balık veya su sürüngenleri yerine küçük yumuşakçaları öğütmeye adapte olmuş 9 metre uzunluğunda bir canavardı.
Mezozoik Sonrası Türler
65 milyon yıl önce Kretase'nin sonunda çarpan meteor dinozor ve çoğu büyük köpek balığını öldürdü ve daha aşağıda yaşayan küçük köpek balıkları hayatta kaldı.
Dinozorların (ve onların sudaki kuzenlerinin) neslinin 65 milyon yıl önce tükenmesinden sonra tarih öncesi köpek balıkları bugün bildiğimiz acımasız ölüm makineleri olma yolunda yavaşça özgürleştiler. Miyosen döneminin (23 ila 5,3 milyon yıl önce) köpek balıklarına ilişkin fosil kanıtları neredeyse dişlerden ibarettir. Örneğin büyük beyaz köpek balığına yakın boyutlu Otodus (60-40 milyon yıl önce) neredeyse yalnızca dişlerinden biliniyor. Paleontologlar bu 30 metre uzunluğundaki köpek balığının gövdesini dişlerinden yola çıkarak oluşturdu.
Senozoik dönemin en ünlü tarih öncesi köpek balığı bir Otodus türü olan Megalodon'dur (23-3,6 milyon yıl önce). Yetişkinler baştan kuyruğa 20 metre ölçülüp 50 ton ağırlığa sahipti. Megalodon, balinalardan, yunuslardan ve foklardan dev balıklara ve eşit düzeyde büyük mürekkep balıklarına dek her şeyi yiyen, dünya okyanuslarının en büyük avcısıdır. Birkaç milyon yıl önce kendisi kadar büyük bir balina olan Leviathan'ı avlamış bile olabilir. Hiç kimse bu canavarın soyunun neden 2,6 milyon yıl önce tükendiğini bilmiyor. En muhtemel nedenler arasında iklim değişikliği ve av kaybı var.
Kaynakça ve ek bilgiler:
- https://www.sciencedirect.com/topics/biochemistry-genetics-and-molecular-biology/shark
- https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.3001108