Çoğu insan Mısır, Çin, Hindistan, Yunanistan ve Roma'daki büyük antik uygarlıkların bilimsel ve teknik alanlarda getirdiği göz kamaştırıcı yenilikleri bilir. Öte yandan, Orta Çağ'da İslam imparatorluğu, bilimsel bilgi ve yenilik ruhunu her zaman canlı tuttu. Teknik alanda en büyük dahilerden biri, makine mühendisi Cezeri olmuştur.
Cezeri kimdir?
Bedîüzzamân Ebü'l-İzz İsmâîl b. er-Rezzâz el-Cezerî (kısa Cezeri), Mezopotamya'da, günümüzde Türkiye'nin güneyindeki Cizre'de doğdu. Cezeri, İslam Rönesansı da denen, İslam Altın Çağı'nın en parlak döneminde yaşadı. 7. yüzyılda İslamiyet'in yayılması zengin bir kültürün ve istikrarlı bir siyasal sistemin (Halifelik) doğmasına yol açmıştı. MS 750'de Halifelik batıda, Orta Doğu ve Kuzey Afrika üzerinden Kuzey İspanya'ya, doğuda Çin'in sınırlarına kadar yayılan, çok büyük bir alanı kapsıyordu.
İslam İmparatorluğu'nun her yerinde bilime büyük önem verildi; bilginler bütün dünyadan derledikleri bilgiyi kendi dillerine çevirdiler ve bu bilgilere katkıda bulundular. 9. yüzyıldan 12. yüzyıla kadar Halifelik, dünyanın önde gelen entelektüel merkezi oldu. İstikrar ve bilimsel bilgi, çeşitli bölgelerde hüküm süren güçlü hanedanların ve refahın doymasına yol açtı. Cezeri, babasının 1174'te aynı görevden ayrılmasından sonra, Diyarbakır'da Artuklu Hanedanı'na baş mühendis oldu. Cezeri üzerine bildiklerimizin hemen hepsi, ölümünden önce bitirdiği kitaba dayanmaktadır.
Kitab fi marifet el-hiyel el-hendesiyye (Mekanik Aletler Kitabı) Cezeri'nin meslek yaşamında yaptığı mühendislik çizimlerinin bir toplamıdır. Kitapta yer alan giriş yazısına göre, 1200 ile 1222 arasında hanedanlığın hükümdarı olan Nasir al-Din Muhammad, 1198'de bu kitabı yazması için Cezeri'yi görevlendirdi. Cezeri'nin kitabı, karmaşık saatlerin, akış yönlerini düzenli olarak değiştiren çeşmelerin, su çekme makinelerinin ve çeşitli oyuncakların yer aldığı 50 buluşu ayrıntılı biçimde gösterir. Kitapta, her buluşun betimlemeleri yanında nasıl yapıldığını ve çalıştığını açıklayan çizimler yer alır.
Cezeri ve benzersiz tasarımlar
İslamiyet'in yayılmasıyla bilim, matematik, tıp ve felsefe alanların dev gelişmeler baş gösterdi. Öte yandan mühendislik, büyük ilgi görmesine ve ustalıkla uygulanmasına karşın, daha çok, Yunanlıların ve Romalıların yarattığı teknolojilerin bir devamıydı yalnızca. Kuşkusuz, önemli istisnalar vardı ve bu buluşların bir bölümünü Cezeri'nin olağanüstü kitabında bulmaktayız. Örneğin, Cezeri'nin su – ya da eşek – gücüyle çalışan buluşlarında, yüzyıllardan beri kullanılmakta olan, güç-aktarımı ögelerinden yararlanılmıştı: Dişliler, kaldıraçlar ve palangalar. Böyleyken, buluşlarından biri olan iki yönlü pistona sahip pompasında, Cezeri dairesel hareketi doğrusal harekete çeviren (ya da tam tersi) bir araç olan krank miline ilişkin ilk bilgiye yer verir. Cezeri, aynı zamanda, üzerinde kamlar olan döner silindir eksantrik milinin yaygın biçimde kullanılmasına öncülük etti. Ayrıca, bu milden söz eden ilk bilgindir.
Bunlardan başka, Cezeri, bilinen ilk şifreli kilidi ve en eski, mekanik su sağlama sistemini geliştirdi. 13. yüzyılda, Şam'da kurulan bu sistem, kentteki hastanelere ve camilere su sağlıyordu. Cezeri'nin garip görünümlü makinelerinin kimisi otomat özelliklerine sahiptir: Bazıları hayvan ya da insan figürlerini belirli devinimlerde gösteren oyuncaklardı. Örneğin, bir teknede bulunan dört müzisyen otomatı veya banyo küvetini dolduran kız figürü otomatı bunlar arasındadır.
Cezeri'nin önceki mucitlere göre daha nicelikli ve marifetli olan saatlerinde de otomat özellikleri görülür. Bunların en etkileyicisi "kale saati"ydi. 3 metreyi aşan yüksekliğiyle bu saat, Güneş ve Ay'ın yörüngelerinin yanı sıra Zodyak Takımyıldızları'nı gösteriyordu ve her saat başı içinden kartonpat şekiller çıkan kapılar bulunuyordu. Üstelik bu olağanüstü saat günün değişen uzunluklarını hesaba katacak biçimde programlanabiliyorlardı.
İslam bilgilerinin etkisi
İslamiyet Altın Çağı'nda bilimsel etkinliğin merkezi, Bağdat'taki Bilgelik Evi'ydi. Hem bir kitaplık, hem bir çeviri merkezi olan Bilgelik Evi, yalnızca eski Çin ve Yunan düşünürlerinin düşünce ve yapıtlarının bir kaynağı değil, aynı zamanda, bilginlerin olanca yetkinlikleriyle çalıştıkları bir merkezdi.
Orta Çağ İslam bilginlerinin devşirip çevirdiği ve yaydığı bilgilerin büyük bölümü, 12. ve 13. yüzyıllarda Avrupa'ya yayıldı. Kendilerini bilime adamış bir bölüm Avrupalı bilgin, bu bölgeler Hristiyan egemenliğine girdikten sonra, İspanya ve İtalya'daki çalışmaları araştırmaya koyuldu. Buldukları yapıtları Latinceye çevirdiler. Ortaya koydukları çalışmalar, Avrupa'daki erken bilimsel araştırmaların temelini oluşturdu.
İslam bilginleri, matematikçileri, gök bilimcileri ve hekimlerinin yapıtları, atom kuramı, optik, cerrahi, kimya ve matematik gibi alanlarda önemli gelişmeleri kapsıyordu. Bu bilginler, Orta Çağ Avrupa'sının üniversitelerinde 16. ve 17. yüzyılda baş gösteren Bilimsel Devrim'in kaynağı oldu.
Cezeri hakkında sık sorulanlar
İsmail el-Cezeri kimdir?
İsmail el-Cezeri, MS 12. ve 13. yüzyıllarda günümüz Türkiye'sinde yaşamış bir polimat ve mühendistir. Mekanik ve otomat alanlarına yaptığı katkılarla tanınır. En ünlü eseri "Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap" adlı eseriyle tanınır.
İsmail el-Cezeri'nin en ünlü icatlarından bazıları neydi?
El Cezeri'nin en ünlü icatlarından bazıları su saati, fil saati ve kuyruk tüylerini açıp şarkı söyleyebilen robotik bir kuş olan mekanik tavus kuşudur.
El-Cezeri'nin icatları ve yenilikleri mühendislik ve teknolojiyi nasıl etkiledi?
El-Cezeri'nin icatları ve yenilikleri mekanik, mühendislik ve teknoloji alanlarının ilerlemesine yardımcı olmuş ve bu alanlarda daha sonraki birçok gelişmenin temelini oluşturmuştur.
El-Cezeri'nin mühendislik ve icatlara yaklaşımı nasıldı?
El-Cezeri detaylara gösterdiği titiz dikkat ve hassasiyet ile doğruluğa olan bağlılığıyla tanınırdı. İyi bir mühendisliğin doğal dünyanın derinlemesine anlaşılmasını ve matematik ile mekaniğin kapsamlı bir şekilde bilinmesini gerektirdiğine inanıyordu.
El-Cezeri'nin mirası bugün mühendislik ve teknolojiyi nasıl etkilemiştir?
El-Cezeri'nin çalışmaları mühendislik ve teknoloji üzerinde kalıcı bir etki yaratmıştır; yenilikleri ve içgörüleri robotik, otomasyon ve mekatronik gibi alanlardaki modern gelişmeleri bilgilendirmeye devam etmektedir.
Kaynaklar:
- al-Hassan, Ahmad Y.; Hill, Donald (1992). Islamic Technology: An Illustrated History. Cambridge University Press.
- Beckwith, Guy V. (1 October 1997). Readings in Technology and Civilization.