Çöl: Oluşumu, İklimi ve Yaşamsal Özellikleri

Kurak topraklar olarak da bilinen çöller yılda 25 santimden az yağış alan ve dolayısıyla çok az bitki örtüsüne sahip bölgeleri ifade ediyor. Çöller, Dünya'daki karaların beşte birini oluşturuyor ve her kıtada en az bir tane mevcut. Pek çöller nasıl oluşuyor? Aynı zamanda iklimi ve özellikleri nedir? Öyleyse çöller hakkında daha fazlasını öğrenelim.

Çöl Nasıl Oluşur?

Çöllere genellikle az miktarda, düzensiz yağış düşer. Ortalama yağış yılda 250 mm'den azdır. Ancak yağış oranları değişkendir. Bir çölün yıllık ortalama yağışı 5 santim olabilir ve bu yağış bir yıl 3 santim, diğer yıl hiç ve üçüncü yıl 15 olabilir. Bu nedenle kurak ortamlardaki yıllık ortalama yağış gerçek yağmur miktarını yansıtmaz.

Çöl oluşumunu sağlayan şey, gerçekleşen buharlaşmaya kıyasla az yağış olmasıdır. Buharlaşan suyun yerini alan yağış olmaması çölde hiç su havuzu oluşmamasıyla sonuçlanır. Bu az yağışın bir nedeni rüzgarın yağmur bulutlarını uzaklaştırmasıdır.

Sıradağlar nemli havanın belirli bölgelere ulaşmasını engelleyerek çöl oluşumuna katkıda bulunur. Buna yağmur gölgesi deniyor ve Mojave, Gobi ve Atacama çölleri gibi kurak bölgeler böyle oluştular. Hakim rüzgar bir dağ silsilesinden geçerken ılık, nemli havayı yukarı iter. Yükselen hava genişler ve soğur. Soğuyan havanın nem kapasitesi azalır, su yoğunlaşır ve yağmur ya da kar olarak düşer (orografik yağış).

Nemi azalan soğuk ve kuru hava dağın diğer tarafına geçer ve alçaldıkça ısınır. Nem olmadığından dağın bu yüzünde bulut oluşmaz. Bu kuru alana yağmur gölgesi deniyor. Yağmur olmadan bitki örtüsü de olmayacağından rüzgar bölgedeki tüm toprak ve organik maddeleri taşır ve geride yalnız kum ve kaya kalır. Çöllerin düşük nem oranı gündüz aşırı sıcak ve gece aşırı soğuk olmasını sağlıyor.

İlgili

Kan Yağmuru Nedir ve Nasıl Oluşuyor?

Katil Arı: Bilimsel Deney Ürünü Olan Ölümcül Arılar

Kel Kartal (Leucocephalus): Özellikler, Beslenme ve Habitat

Çölde Bitki ve Hayvan Yaşamı

Az yağış, çöllerde az miktarda bitki yetişmesini sağlıyor. Bitkilerin genellikle birbirinden uzakta, seyrek şekilde büyüdükleri görülür. Toprağı tutan hiçbir bitki örtüsü olmaması çöllerin erozyona meyilli olmasını sağlıyor.

Görünürde hiç su olmamasına rağmen bazı hayvanlar çölü evleri olarak benimsemiştir. Bu hayvanlar hem sert çöl ortamlarında hayatta kalır hem de burada gelişmek üzere adapte olurlar. Çöl tilkisi, kertenkeleler, kaplumbağalar, çıngıraklı yılanlar, koridor kuşu (roadrunner), akbabalar ve tabii ki develer çöllerde yaşamakta.

Çölde Sel Olur mu?

Çöle sık sık yağmur yağmaz, ancak bir kez yağış olduğunda yağmur genellikle çok yoğundur. Zemin geçirimsiz olduğu için su toprak tarafından kolayca emilmez ve yalnızca yağmur zamanlarında çölde akarsular meydana gelir.

Bu geçici ırmaklardan hızla akan su çölde erozyon meydana getiriyor. Çöl yağmuru çoğu zaman okyanusa ulaşmaz, akarsular genellikle kuruyan göllerde son bulur veya yolda kendiliğinden kurur. Örneğin, Nevada'da yağan yağmurların neredeyse tamamı hiçbir zaman çok yıllık bir ırmağa veya okyanusa ulaşmaz.

Çöldeki kalıcı akarsular genellikle "egzotik" suların bir sonucu (akarsulardaki suyun çölün dışından gelmesi). Örneğin, Nil Nehri çölden geçiyor ancak ırmağın kaynağı Orta Afrika'daki yüksek dağlardır.

Dünya'nın En Büyük Çölü

Dünya'nın en büyük çölü aslında çok soğuk olan Antarktika kıtasıdır. Yılda iki santimden az yağış alan Dünya'nın en kurak yeridir. Antarktika bölgesi yüzölçümü itibariyle 14.245.000 km kareye eşit (Türkiye 783.000).

Kutup bölgelerinin dışında, Dünya'nın en büyük çölü Sahra Çölü'dür. 9 milyon kilometrekare ile Dünyanın en büyük 4. ülkesi olan ABD'den biraz küçük. Kuzey Afrika'da bulunan Sahra ise Moritanya'dan Mısır ve Sudan'a dek uzanır.

Dünya'nın En Yüksek Çöl Sıcaklığı

Dünya'nın en yüksek sıcaklığı Sahra Çölü'nde kayda alındı. 13 Eylül 1922'de Libya, Aziziya 58 derece olarak ölçüldü. Sıradaki Buzul Çağı'na doğru giderken bu değerin tekrar değişip değişmeyeceği merak konusu.

Çöl Geceleri Neden Soğuk Olur?

Çölün havasının çok kuru olması sonucu fazla nem taşımaz ve düşük nem nedeniyle hava fazla ısı hapsetmez. Bunun sonucu olarak Güneş battıktan hemen sonra çöl oldukça soğur. Yine açık, bulutsuz gökyüzü geceleri ısının hızlı biçimde düşmesine katkıda bulunur. Çöllerin çoğu geceleri çok düşük sıcaklığa sahiptir.

Çölleşme Felaketi

1970'lerde, Afrika'daki Sahra Çölü'nün güney ucunda uzanan Sahel kuşağı, yıkıcı bir kuraklık yaşadı; bu durum daha önce otlatma için kullanılan toprağın çölleşme olarak bilinen süreçle çöl halini almasını sağladı.

Dünya'daki toprağın yaklaşık dörtte biri çölleşme tehdidi altında. Birleşmiş Milletler, 1977'de çölleşmeyi tartışmaya başlamak üzere bir konferans düzenledi. Bu görüşmeler, 1996 yılında çölleşmeyle mücadeleye yönelik uluslararası bir antlaşma olan Birleşmiş Milletler Çölleşme ile Mücadele Sözleşmesi'nin imzalanmasını sağladı. Türkiye'deki örnek uygulaması Konya Karapınar'dır.