Artemis, Yunan avcılık, vahşi doğa, ay ve saflık tanrıçası olarak bilinir. Zeus'un kızı ve Apollon'un kız kardeşi olan Artemis, kızların ve genç kadınların koruyucusudur. Yunanlılar Artemis'e tapıyordu, ancak en ünlü tapınma yeri Antik Dünya'nın Yedi Harikası'ndan biri olan Efes'teki Artemis Tapınağı'dır. Romalılar onu tanrıça Diana olarak biliyordu.
Artemis Kimdir?
Yunan mitolojisine göre Artemis; Zeus ve Leto'nun kızıdır. Delos veya Ortygia'da (Batı Türkiye'de Efes yakınlarında) doğdu. Güneş, ateş ve şiirin tanrısı Apollon'un ikiz kız kardeşidir. Üç yaşındayken babası onu kucağına oturttu ve ona herhangi bir hediye isteyip istemediğini sordu. Babasının gücünü bilen genç Artemis, bir süredir aklında olduğu belli o soruyu sormaktan çekinmedi:
Bana sonsuz bekaret; kardeşim Apollo kadar çok isim; onunki gibi bir yay ve ok; ucu kırmızı olan ve dizlerime kadar uzanan safran rengi bir av tuniği; hizmetçilerimle aynı yaşta olan altmış genç okyanus perisi; botlarıma bakmaları ve ava çıkmadığım zamanlarda köpeklerimi beslemeleri için Girit'teki Amnisus'tan yirmi nehir perisi; dünyadaki bütün dağlar; ve son olarak, benim için tercih ettiğin herhangi bir şehir, bir tanesi yeterli olacaktır, çünkü genelde dağlarda yaşamayı düşünüyorum.
Artemis'e İlahi, Callimachus
Tepegözler tarafından yapılan gümüş bir yay ve kırın, satirlerin (yarı keçi yarı insan) ve çobanların tanrısı Pan'dan bir sürü av köpeği gibi hediyeler alan Artemis, o zamanlar av ve vahşi doğa tanrıçası ve hayvanların hanımı olarak kabul görüldü. Bu nedenle vahşi hayvanlar (özellikle genç olanlar), ormanlar ve Ay ile ilişkilendirilir.
Bekaret, doğum ve doğurganlık tanrıçası olan Artemis Kourotrophos, genç kadınların, özellikle de tam yetişkinliğe geçişin ve bir eşin sorumluluklarının üstlenilmesinin sembolü olarak oyuncaklarını ona adayan gelin adaylarının koruyucusuydu. Vahşi doğanın bir sakini olan bu tanrıça, hem fiziksel hem de soyut anlamda sınırların ve geçişin simgesiydi. Bu nedenle Artemis'e adanmış tapınaklar ya insan yerleşimlerinin kenarlarına ya da bataklıklar gibi arazinin değiştiği yerlere veya su kavşaklarına inşa edilmiştir.
Mitolojide Artemis
Artemis, Homeros'un İlyada'sındaki Truva Savaşı'nda küçük bir rol oynamaktadır ve çoğunlukla "okçu tanrıça" olarak tanımlanır. Ancak bazen "gürültülü avın tanrıçası" ve "vahşi yaratıkların hanımı" olarak da geçmiştir. Truva atlarını destekleyerek, özellikle Diomedes tarafından yaralandıktan sonra Aeneas'ı iyileştirir. Hesiod, Theogony adlı eserinde onu çoğunlukla "ok atan Artemis" olarak tanımlıyor.
Truva Savaşı'nın başında gerçekleşen ve Artemis'i içeren kayda değer bir olay, Agamemnon'un kızı Iphigenia'nın kurtarılmasıdır. Kral, kutsal geyiklerinden birini öldürerek tanrıçayı rahatsız etmişti. Artemis bir tür ceza olarak Archaean'ın filosunu durdurdu. Iphigenia'nın kurban edilmesi üzerine tanrıça yeniden Truva'ya rüzgar verdi. Agamemnon usule uygun olarak kızını kurban sundu ancak merhametli tanrıça Artemis son anda kızın yerine bir geyik koydu ve Iphigenia'yı Tauris'teki mabedinde rahibe yaptı.
Artemis'in bazı anlatıları, onu çok merhametsiz ve zalim gösterir. Artemis'in kendisine veya takipçilerinden birine tecavüz girişiminden sonra avcı Orion'u öldürdüğü söyleniyor. Artemis, Callisto Zeus'la yattıktan sonra Callisto'yu bir ayıya dönüştürdü, sonra Callisto ve oğlu Arcas'ı büyük ve küçük ayı takım yıldızları haline getirdi (Arcas, Arcadians ırkını kurduktan sonra). Artemis, çocuk doğurma kapasitesi Leto'nunkinden daha fazla olduğu için böbürlenen Niobe'nin altı (veya bazı kaynaklarda yedi) kızını yayıyla acımasızca öldürdü.
Actaion'un en büyük avcının kendisi olduğuna dair övünmeye cüret etmesinden veya başka bir versiyonda Artemis'i orman havuzunda yüzerken izlemesinden sonra tanrıça tarafından geyik yapıldığı söylenir. Actaion daha sonra kendi 50 av köpeği sürüsü tarafından parçalandı. Kalydon şehri kendisine kurban vermeyi ihmal edince Artemis bölgeye büyük bir yaban domuzu gönderdi. Artemis'in onuruna yaban domuzu avlamak ve kurban etmek için Theseus, Jason, Dioskouroi, Atalanta ve Meleager kahramanlarının içinde olduğu bir av partisi düzenlendi. Uzun bir keşif gezisinin ardından, Atalanta ve Meleager nihayet domuzu öldürmeyi başarır.
Efes'teki Artemis Tapınağı
Bir doğurganlık tanrıçası olarak Artemis Ephesia, birçok kişinin onun doğum yeri olduğuna inandığı Ortygia'ya yakın Efes'te özellikle saygı görüyordu. Buradaki kültü doğu unsurları da taşıyordu (İsis ve Kybele gibi tanrıçalardan esinlenmeler vardı). Başlıca sembolleri arı, hurma ağacı ve geyik oldu.
Şehirdeki ünlü Artemis tapınağı (inşasına MÖ 550'de başlandı) bir asırlık emeğin ardından nihayet tamamlandığında Atina'daki Parthenon'un neredeyse iki katı büyüklüğündeydi ve Antik Dünyanın Yedi Harikası'ndan biri olarak kabul edildi. Tapınak 127 sütuna sahipti ve üstlerindeki arşitrav blokları o kadar ağırdı ki, her biri yaklaşık 24 ton ağırlığındaydı. Efesliler, Artemis'in tapınağın yapımına yardım ettiğini bizzat işlediler. Tapınağın içinde sedir ağacından yapılmış dev bir Artemis heykeli de vardı. Günümüzde tapınaktan geriye kalanlar temelleri ve sütunlarıdır.
Artemis'e Tapınılan Diğer Yerler
Artemis'in diğer önemli ibadethaneleri Yunanistan'daki Brauron, Tauris, Magnesia, Perge ve Delos adalarıdır. Bazı mitlerde Delos adasında doğduğu ve de burada kardeşi Apollon'un doğumuna yardım ettiği söylenir. Attika'nın doğu kıyısındaki Brauron'da bulunan tapınak alanı ve kutsal su kaynağı MÖ 8. ila 3. yüzyıllar arasında kullanılıyordu. Burası genç kızlar ve gelin adayları için geçit törenlerine ev sahipliği yapıyordu.
Ayinlerin gerçekte neyi içerdiği belli değil ancak toprağa şarap dökmek için kullanılan boyalı seramik kaplarda genç kızların dans ettiği gösterilir. Sardis ilçesi, Lidya'da (Türkiye'nin batısı) Artemis'in onuruna inşa edilen ve MÖ 2. yüzyılda Romalılar tarafından yenilenen dördüncü en büyük İon Yunan tapınağı vardı. Sparta ve Atina'da (MÖ 490 Maraton Muharebesi'nden sonra) Artemis'e Artemis Agrotera olarak tapınılıyordu ve bir savaş tanrıçası olarak görülüyordu. Spartalılar evlilikten önce onun onuruna keçi kurban eder ve Atinalılar bunu yılda toplam 500 kez yapardı.
Artemis'in Sanattaki Yeri
Artemis, antik Yunan sanatında en çok yaylı güzel bir bakire avcı veya alternatif olarak mızraklı tasvir edilir. Ona genellikle geyik veya av köpeği eşlik eder ve bazen kaplan derisi giyer. İlk temsillerde hayvanların tanrıçası rolü vurgulanmıştır ve her iki elinde bir kuş veya hayvanın olduğu kanatlı bedeniyle çizilir. Örneğin, ünlü François vazosunun (MÖ 570-565) saplarındaki tasvirlerde panter, geyik ve aslan ile görülür. Daha sonraki siyah-kırmızı desenli Atina vazolarında Artemis sık sık elinde meşale tutarken çizilmiştir.
Artemis'e ait başka bir ünlü mermer temsilinde Parthenon'un doğu frizinde Apollon, Eros ve Afrodit arasında oturur (yaklaşık MÖ 440). Tanrıça Artemis burada iffet konusundaki ününe atıfta bulunarak kendisini daha iyi örtmek üzere cüppesini yukarı çeker. Bugün daha çok bilinen daha sonraki bir temsilde ise bir geyiğin boynuzlarını etkileyici şekilde kavramış avcı olarak görünür. Bu tasvir Leochares'e atfedilen kayıp Yunan eserinin orijinalinin Romalı bir heykeltıraş tarafından kopyalanmış halinde görülür (MÖ 325). Diane de Versailles olarak bilinen eser şu anda Paris'teki Louvre Müzesi'nde sergileniyor.
Artemis Romalıların ilgisini çekmeye devam etti. Roma'daki Vatikan Müzeleri'nde MS 2. yüzyıldan kalma mermerden yapılmış güzel bir Artemis heykeli vardır ve av köpeği hemen yanı başındadır. Tanrıçanın başında, o gök cismi ile olan derin ilişkisini hatırlatan bir hilal bulunur. Artemis'in doğurganlıkla ilişkisi onun Efes şehrindeki küçük yumurta ve hayvanlarla kaplı mermer heykelinde de görülüyor. 125-175 yıllarına tarihlenen eser şu anda Selçuk Efes Müzesi'nde sergileniyor.
Artemis Hakkında Sık Sorulan Sorular
Artemis Neyin Tanrıçasıdır?
Artemis bekaret, avcılık ve ay tanrıçasıydı, genellikle güvendiği yayı ve okuyla ve ormanda koşarken yardımcı olması için kısa bir tunikle tasvir edilirdi. Kızlığa özgü erdemi -asla evlenmemeye yemin etmişti- tutkulu ve ateşli Afrodit'e karşıt olarak sunulurdu.
Artemis Kime Aşık Oldu?
Artemis ilk kez Orion'a aşık olur, ancak daha sonra onun sadece kendisini önemsediğini fark eder.
Artemis'in Orion'dan Çocuğu Var mıydı?
Sanatta ve edebiyatta yayı ve av köpekleriyle ve genellikle avlanmayı kolaylaştıran kısa elbisesiyle temsil edilirdi. Artemis'in diğer önemli özelliklerinden biri de bekaretiydi. Çoğu Yunan kadınının aksine Artemis evlenmemiş ve hiç çocuk sahibi olmamıştır.
Orion ve Artemis Düşman mıydı?
Artemis'in en iyi arkadaşlarından biri dev avcı Orion'du. İki arkadaş birlikte avlanmayı çok severlermiş. Ancak bir gün Orion, Artemis'e Dünya'daki her canlıyı öldürebileceğini söyleyerek övünmüş. Tanrıça Gaia, Toprak Ana, bu övünmeyi duymuş ve Orion'u öldürmesi için bir akrep göndermiş.