Antik dünyadan büyük astronomları tanıyalım. Batı tarihi perspektifi bazen Yunan astronomlarının astronomik çalışmalarına çok sıkı şekilde odaklanır ve diğer kültürlerden insanların astronominin gelişimine yaptıkları değerli katkıları görmezden gelir. Bu listede antik dünyanın tüm önemli gökbilimcilerini bulacaksınız. Liste başlıca dört Yunan gökbilimci ile başlıyor ve diğer kültürlere uzanıyor.
Tarihin İlk Büyük Astronomları
Astronomi binlerce yıldır yürütülen en köklü bilimlerden biri ve ilk astronomlar teoride yazılı tarihten öncesinde yaşadı. Ancak bazıları var ki içinde bulunduğumuz dünyayı ve evreni keşfetmede en büyük atılımları yaptılar.
Sisamlı Aristarkus
- Yaşamı: MÖ 310-230
- Ülkesi: Sisam Adası, Yunanistan
Sisamlı Aristarkus'un Güneş'in merkez olduğu ve Dünya'nın onun etrafında döndüğü evren modelini ilk geliştiren kişi olduğu neredeyse herkesçe kabul edilir. Çalışmalarının çoğunda Krotonlu Filolaos'dan etkilenmiş olsa da Aristarkus Güneş'e "merkezi ateş" dedi ve gezegenlerin Güneş'ten uzaklıklarını yaklaşık olarak doğru hesaplayıp onları doğru sırayla yerleştirdi.
Aristarkus'un çalışmalarını anlatan Arşimet'in yazdığı "Kum Sayacı" metninin aşağıdaki kısmı Aristarkus'un astronomiye katkısını en iyi şekilde anlatır. Gökbilimcilerin "evren"i Dünya merkezli bir küre olarak gördüğünü belirten Arşimet evrenin yarıçapının Dünya'nın merkezinden Güneş'e uzanan düz bir çizgiye eşit olduğuna inandıklarını söyler ve sonra şöyle yazar:
"Onun hipotezlerine göre sabit yıldızlar ve güneş hareketsizdir, dünya bir çemberin çevresinde güneş etrafında döner, güneş yörüngenin ortasında yatar ve sabit yıldızlar küresi Güneş ile yaklaşık aynı merkezde bulunur, bu düşüncesi o kadar büyüktür ki dünyanın döndüğünü varsaydığı çemberin sabit yıldızlara mesafesi çemberin merkezinin yüzeyine uzaklığı ile aynıdır."
Aristarkus'un diğer başarıları arasında Dünya'nın belirli bir eksen etrafında döndüğünü doğru şekilde tahmin etmesi ve selefi Anaksagoras (MÖ 496-428) gibi, Dünya'dan çok uzakta olan diğer yıldızların buna rağmen Güneş'e benzer olduğunu açıklaması var.
Eratosthenes
- Yaşamı: MÖ 276-195
- Ülkesi: Kirene, Yunanistan
Eratosthenes büyük bir bilgindi ve zamanının başlıca bilimsel disiplinlerini derinlemesine anlıyordu. Büyük İskenderiye Kütüphanesi'nin Baş Kütüphanecisi olmasının yanı sıra coğrafya bilimini ve onun bugün hala kullanılan terminolojisini icat etti.
Astronomi alanında Güneş ile Dünya arasındaki mesafeyi hesaplaması ile bilinir. Hesaplaması büyük oranda doğrudur. Ayrıca Dünya'nın çevresini %98-99 doğrulukla ölçmesi ve bunu dönemin standart uzunluk birimi olan "stadia" ile ifade etmesi var. Eratosthenes ayrıca Dünya ekseninin eğimini ilk hesaplayan, artık günü icat eden ve meridyen ve paraleli kullanarak dünyanın haritasını çıkaran ilk kişi. Haritası daha sonra bir sisteme dönüştü ve yıldız gibi göksel nesnelerin yerini göstermek için kullanıldı.
Hipparkos
- Yaşamı: MÖ 190-120
- Ülkesi: Nicea (İznik), Yunanistan
Hipparkos, birçok tarihçi tarafından antik zamanların en büyük astronom gözlemcisi ve matematikçisi kabul ediliyor. En az MÖ 162'den MÖ 127'ye kadar aktif gökbilimci olduğu bilinir ve bu dönemdeki başarıları çok çeşitlidir. Örneğin, Güneş ve Ay'ın göreceli hareketlerini tanımlayan ilk nicel ve doğru modelleri geliştirdi. Bunun için Babil'de yapılmış gözlemleri ve geliştirilen matematiksel teknikleri kullandı.
Ayrıca trigonometriyi ve özellikle de küresel trigonometriyi geliştirmiş olmasıyla biliniyor. İkincisini güneş tutulmalarını tahmin etmek için kullandı: Ay'ın hareketleri üzerine geliştirdiği teorilerini kanıtlamasını sağladı. Diğer başarıları arasında Batı dünyasındaki ilk yıldız kataloğunu derlemek, ekinoks devinimini keşfetmek ve meşhur usturlap ve çember küresini (armillary sphere) buluşu yer alıyor. Bunları yıldız kataloğunu derlerken kullandığını söylemiştir.
Batlamyus
- Yaşamı: MS 100-170
- Ülkesi: Mısır (Yunan)
Batlamyus'un başyapıtı Almagest, çağlar boyunca bozulmadan hayatta kalan antik astronomi üzerine tek kapsamlı inceleme. Dünya'nın evrenin merkezinde bulunduğu jeosantrik model hakkında yazması gibi Batlamyus'un birçok görüşü daha sonra yanlış olarak kanıtlandı. Ancak Almagest çağının ötesindeydi. Eserinde göksel nesnelerin geçmişteki ve gelecekteki pozisyonlarını hesaplamayı kolay hale getirdi. Dahası hesaplamaları oldukça doğruydu ve birkaç uzun yüzyıl boyunca evren modelinin temeli olarak kullanıldı. Ardından gezegenler için dairesel yörünge yerine eliptik yörüngenin kullanılmaya başlanmasıyla daha doğru bir güneş merkezli model ortaya çıktı.
Almagest ayrıca oldukça kapsamlı bir yıldız kataloğunun yanı sıra, o sırada görebildiği 48 takımyıldızın ayrıntılı açıklamalarını içerir. Bu takımyıldızlar, çoğu durumda bugün kullanılan 88 modern takımyıldızın öncülüdür. Batlamyus, gözlemlerinin büyük ölçüde seleflerinin birkaç yüzyıl önceki gözlemlerine dayandığını belirtir.
Naburimannu
- Yaşamı: MÖ 560-480
- Ülkesi: Kaldea, Mezopotamya
Ay, Güneş ve gezegenlerin hareketlerinin kaydedildiği kil tabletleri kimin yazdığı konusunda bazı şüpheler olsa da yaklaşık bir asırlık bilimsel incelemeler "Babil A Sistemi"ni Naburimannu adlı Keldealı bir gökbilimciye atfediyor.
MÖ 424-401 yılları arasında yazılmış bir tablette Merkür efemerisi (konumları) yıl yıl yer alırken, MÖ 306'da hazırlanan başka bir tablete Ay'ın hareketleri kaydedilmiştir. Eğer Naburimannu gerçekten Babil A Sistemi'nin yaratıcısı ise o zaman ay tabletlerinin de yazarı olmalı. Naburimannu, "sinodik ay" devresini (bir Yeni Ay'dan diğerine geçen süre) 29,530614 gün olarak hesaplamasıyla tanınıyor ki üç ondalık basamağa kadar doğru bir hesaplamadır.
Gan De
- Yaşamı: MÖ 400-340
- Ülkesi: Çin
Lord Gan olarak da bilinen Gan De çağdaşı astronom Shi Shen ile çalışarak bir yıldız kataloğu hazırlayan ilk gökbilimci olarak kabul edilir. Diğer birçok başarısının arasında, Gan De'nin Jüpiter gezegeninin kaydedilen ilk gözlemini yaptığı biliniyor ve gezegeni "büyük ve çok parlak" olarak tanımlıyor. Gan De bu dönemde ayrıca Jüpiter'in başlıca uydularından birinin çıplak gözle gözlemini gerçekleştiriyor; gezegenin kendisini "gizlemek" için bir ağacı kullanıyor. Gan De, Shen ile birlikte Jüpiter, Venüs ve Merkür gezegenlerinin hareketini gözlemledi ve hepsi çok doğruydu. Gan De ve Shi Shen tarafından derlenen katalog 1973'te keşfedildi ve MÖ 2. yüzyıla ait Mawangdui İpek Metinleri'nin parçası olduğu görüldü.
Aryabhata
- Yaşamı: MS 476-550
- Ülkesi: Hindistan
Aryabhata, Aryabhatiya adlı en ünlü eserini ürettiğinde sadece 23 yaşındaydı. Astronomi matematiğindeki başarıları burada listelenemeyecek kadar çok. Ne yazık ki özgün metin kayboldu ve bu dahinin çalışması hakkında bilinenler ancak daha sonraki Hintli gökbilimcilerin görüşlerinden öğreniliyor. Aryabhata Dünya'nın her gün bir kez kendi ekseni etrafında döndüğünü ve Ay ve yıldızların gökyüzündeki hareketinin Dünya'nın dönüşünün sonucu olduğunu belirtir. Aryabhatiya kitabından tercüme edilen şu alıntı bu konudaki görüşünü açıklıyor:
"Nasıl bir teknede ileri giden bir kişi hareket etmeyen bir [nesnenin] geri gittiğini görüyorsa, ekvatordaki [biri], hareketsiz yıldızların tekdüze şekilde batıya gittiğini görür. Yükselmenin ve batmanın nedeni yıldızlar küresinin, gezegenlerle birlikte ekvatorda sürekli olarak batıya dönüyor [görünmesidir], kozmik rüzgarlar tarafından itilerek."
Kendi Güneş Sistemi modelini kullanan Aryabhata yıldız gününün (Dünya'nın kendi çevresinde dönüşü) uzunluğunu hesapladı ve bunu 23 saat, 56 dakika ve 4,1 saniye olarak tamamen isabetli şekilde buldu. Yıldız yılı hesaplaması da aynı derecede etkileyicidir: 365,25858 gün değerine ulaştı ve modern değer 365,25636 gün olduğundan sadece 3 dakika 20 saniyelik bir farktır ve daha etkileyici olamaz.
Brahmagupta
- Yaşamı: MS 598-665
- Ülkesi: Hindistan
Aryabhata bir matematik dahisi ise Brahmagupta başarılarıyla öne çıkan bir matematik ustasıydı. Bu Hintli gökbilimcinin astronomi matematiğine yaptığı katkılar birkaç cildi doldurur. Brahmagupta, Brahmasphutasiddhanta ("doğru oluşturulmuş Brahma doktrini") adlı yapıtı ile çeşitli astronomik teorileri çürüttü ve astronomik değişkenlerin altında yatan matematiğin doğruluğuna saldırmak yerine özellikle matematiğin astronomik değişkenlere pratik uygulanış biçimini eleştirmesi yönüyle ilgi çekicidir.
Bir örnek yeterli olacaktır. Brahmasphutasiddhanta'nın Ay Hilali başlıklı yedinci bölümünde Brahmagupta, Vedik Yazıtları'na karşı çıkar ve yazıttaki Ay'ın Dünya'ya Güneş'ten daha uzak olduğu bilgisini eleştirir. Aşağıda konuya dair savı yer alıyor:
- 7.1. "Eğer ay güneşin üzerindeyse, ayın boylam hesabından yükselme ve batma gücü nasıl elde edilebilir? Neredeyse yarısı her zaman parlak olurdu."
- 7.2. Tıpkı güneşin altında duran bir saksının yarısının parlak görünmesi ve görünmeyen tarafın yarı karanlık olması gibi, eğer ay güneşin altındaysa o da öyle görünecektir.
- 7.3. Güneş yönüne doğru parlaklık artar. Parlak (yükselen) bir yarım ayın neredeyse yarısı parlak ve uzak yarısı karanlıktır. Bu nedenle hilalin boynuzlarının yükselişi hesaplama ile elde edilebilir.
Brahmagupta, geniş kabul gören doktrinleri başarılı şekilde eleştirmesinin yanında, çok çeşitli gök cisimlerinin efemerisini (konum) hesaplamanın yeni ve sıra dışı yollarını geliştirdi. Ayrıca kavuşumları ve de hem ay hem de güneş tutulmasını hesaplama yöntemlerini geliştirdi. "Sıfır" için bir sembol bulmuş ve rakamların altına nokta koymuştur.
Harezmi
- Yaşamı: MS 780-850
- Ülkesi: Pers
Tam adı Muhammed bin Musa el-Harizmi olan Harezmi "Sindh ve Hind'in astronomik tabloları" başlıklı çalışması ile ünlü. İçinde en az 37 bölümlük takvimsel ve astronomik hesaplamalar yer alır. Ayrıca 116 bölümlük takvimsel ve astronomik veri tablosu bulunur ve son olarak bir sinüs değerleri tablosuna yer verir. Bu çalışması diğer birçok çağdaş gökbilimcinin yaptıklarına benzer ancak Harezmi'nin bu çalışmasında Güneş, Ay ve bilinen beş gezegenin hareketleri geniş bir tablo halinde sunulur.
İlgili:
- İslam Dünyası ve Astronominin Doğuşu
- İslam Bilimi Avrupa'ya Nasıl ve Kimler Tarafından Aktarıldı?
- Timbuktu: İslam Rönesansı'nın Bilim ve Uygarlık Merkezi
Bu çalışma İslami astronomide çok önemli bir yapıtaşını temsil ediyor çünkü Harezmi'nin eserine kadar İslami astronomi neredeyse tamamen mevcut bilgiyi araştırmaya, tercüme etmeye ve yeniden öğrenmeye odaklanıyordu. Dahası Harezmi cebirin babalarından kabul edilir ve "algoritma" kelimesini o türetmiştir. Kelimeyi bir matematiksel teknik olan "algorism"den türetti. Bu teknik Hindu-Arap rakamlarını kullanarak aritmetik işlem yapmayı ele alıyor. Hatta modern "algoritma" ve "algorizma" sözcüklerinin her ikisi de Harizmi'nin Latince adından geliyor.
Ömer Hayyam
- Yaşamı: MS 1048-1131
- Ülkesi: Pers
Hayyam bugün Batı'da en çok bir şair olarak tanınıyor ancak zamanının diğer Farslı matematikçileri gibi o da başarılı bir astronomdu ve bu rolüyle büyük ün kazandı. Örneğin, Hayyam MS 1073'te Selçuklu İmparatorluğu'nun padişahı olan I. Melikşah (1072-1092 arasında yönetti) tarafından birkaç çağdaşıyla bir rasathane inşa etmeye davet edildi. Davetin tam amacı belirsizdir ancak biliniyor ki gökbilimcilerden oluşan bir ekip Hayyam'ın yönlendirmesi altında İran takvimini 365,24219858156 günlük güneş yılını baz alacak şekilde güncelledi, bu değere ekip tarafından yapılan doğrudan gözlemlerle ulaşıldı.
Aynı zamanda belirmek gerekir, Celali takvimi (Sultan'ın adını taşır) dünyada sadece türünün en eski takvimi değil aynı zamanda beş yüzyıl sonra tanıtılan Miladı takvimden kesinlikle daha doğru. Dahası, Celali takvimi bugün hala kullanımda olan en doğru güneş takvimi olmaya devam ediyor.