MÖ 2000 civarında, Hititler adı verilen Hint-Avrupalı bir nüfus Anadolu'ya taşındı. Geldikten sonra bölgeyi işgal ettiler, kendilerini yerel Hattiler ve Hurrilere benimsettiler. Ayrıca buradaki Eski Asur yerleşimlerini de işgal etmiş olabilirler. Gelişen bir uygarlığa sahiptiler ve sadece eski Yakın Doğu'da değil, Ege'de de etkileri görülebiliyordu. Birçok kraliyet arşivinde bulunan çivi yazılı tabletlerin de gösterdiği gibi, askeri, siyasi, ticari ve kültürel bir güç merkeziydiler. Ancak Geç Tunç Çağı Çöküşü'nün felaketleri Hitit İmparatorluğu'nun üstesinden gelemeyeceği kadar büyük oldu.
Hititler kimdi?
Karadeniz ile Azak Denizi arasındaki Avrasya bozkırında ortaya çıkan Yamnaya Kültürü, Hititler olarak bilinen Hint-Avrupa grubuyla bağlantılı olabilir. Anadolu'ya girdiklerinde hangi yolu izledikleri tam olarak bilinmemektedir. Akademisyenlere göre, giriş rotaları olarak Balkanlar veya Kafkasya'yı destekleyen tonlarca kanıt var. Hint-Avrupa dil ailesinin Anadolu koluna ait bağımsız bir dil konuşuyorlardı. Tarihsel olarak belgelenmiş en eski Hint-Avrupa dili, yakın akraba olan Luvi dili ile birlikte Hititçe'dir.
Hangi yolu seçmiş olurlarsa olsunlar, yaklaşık MÖ 2000 yılında Anadolu'ya ulaşmışlardır. Geldiklerinde, zaten orada yaşayan insanları kontrol altına aldılar. İkisi de Hint-Avrupa dili bilmeyen Hurriler ve Hattiler en önde gelen iki yerli halktı. Hititlerin gelişlerinden sonra Anadolu'da kök salmaları biraz zaman aldı çünkü bölgede çok sayıda Eski Asur kolonisi de bulunuyordu.
Hititlerin erken dönemleri
Hititler Anadolu'ya geldikten sonra bölgenin kontrolünü ele geçirmek için uzun süren bir savaş yürüttüler. Ancak sonunda egemenlikleri altına girecek olan bölgeyi fethetmeleri kolay olmadı. Bilakis uzun yıllar sürdü. Bu dönemde iki rakip kraliyet ailesi oluştu. Bunlar, eski bir Asur yerleşimi olan Kussara ve Kaneş merkezli Güney Kolu ile Zalpuwa ve Hattuşa merkezli Kuzey Kolu'ydu. Bu iki kol isimleriyle birbirlerinden ayırt edilebilir; Güney Kolu Hint-Avrupa ve Luvi isimleri kullanırken, Kuzey Kolu Hattice isimleri benimsemiştir.
Erken Hitit Dönemi boyunca Hititler ile farklı Anadolu ulusları arasında çok sayıda çatışma yaşanmıştır. Büyük ölçüde başarılı olmalarına rağmen, Hititler bu dönemde zaferlerini sürdürmekte biraz zorlanmış gibi görünmektedir. Bunun sorumlusu büyük olasılıkla kraliyet ailesinin iki kolu arasında yaşanan ve siyasi kargaşayla sonuçlanan çekişme olmuştur. Bu engellere rağmen kendilerini aşamalı olarak kabul ettirmeyi başardılar. Hattiler, Eski Asur kolonilerinin fethinden sonra boyun eğdirilmiş ve yutulmuştur. Hurriler de zamanla entegre edilip asimile edilirken, birçoğu Mitanni Krallığı'na katıldı. Mitanni Krallığı Kuzey Mezopotamya'da hüküm sürmüş ve ardından MÖ 1260 yılında Asurlular tarafından ortadan kaldırılmıştır.
Hitit Krallığı kuruluyor
Hitit Krallığı'nın kuruluşu I. Labarna ya da I. Hattuşili'ye isnat edilir ve MÖ 1680 yıllarına denk gelir (muhtemelen aynı kişi). Bu noktada Hattuşa ve çevresindeki bölge başarılı bir şekilde ele geçirilmiştir. I. Hattuşili güç, zenginlik ve bütünlüğü sağlamış olabilir, ancak Hitit metinleri I. Hattuşili'nin oğullarının büyük yolsuzluklar yaptığını iddia ederek bu başarıların geçici olabileceğini düşündürmektedir. Sonuç olarak belki de I. Hattuşili, yerine torunu I. Murşili'yi atamıştır. I. Hattuşili'nin fetihlerini, Mezopotamya'ya çok sayıda akın düzenleyen I. Murşili takip etti. En önemlisi, MÖ 1595'te Mari ve Babil'i fethetmiş, ardından MÖ 1531'de Babil'i harap ederek Kassitlere vermiştir. Murşili'nin çabaları sonucunda Anadolu'da çivi yazısı geri getirilmiş olabilir.
Hitit İmparatorluğu'nun kaynakları, I. Murşili'nin uzun süren seferleri nedeniyle ağır bir şekilde harap olmuş ve uzun süreli yokluğu Hattuşa'yı kaotik bir durumda bırakmıştır. Sonuç olarak, dönmesinden az zaman sonra öldürüldü ve ülke düzensizliğe sürüklendi. Hitit monarşisinde belirli bir veraset sistemi yoktu ve kral "eşitler arasında birinci" olarak kabul edilirdi. Kraliyet hanedanının Kuzey ve Güney kolları bundan sonra şiddetli bir mücadelenin içine girmiştir. Halep ve diğer Hitit eyaletleri, Hititlerin en zayıf olduğu dönemde Mitanni Krallığı tarafından ele geçirildi.
Hititlerin zayıflık dönemi
I. Murşili'den sonra Telepinu son önemli Hitit kralıydı. Telepinu, veraset yollarını oluşturmak için çaba göstermiş ve Mitanni'ye karşı birkaç zafer kazanmayı başarmıştır. Orta Krallık dönemi, Telepinu'nun yaklaşık 1500 yılında vefat etmesiyle başlamış ve Eski Krallık'ın sonunu işaret etmiştir. Ne yazık ki, çok az belge bulunduğu için Orta Krallık dönemi biraz muğlak bir dönemdir. Hititlere yapılan ısrarlı saldırıların ana kaynağı, bu dönemde Karadeniz kıyısında yaşayan ve Hint-Avrupalı olmayan bir grup olan Kaskalar'dı. Raporlara göre durum o kadar kötüydü ki, Hitit başkenti önce Sapinuwa'ya, ardından da Samuha'ya olmak üzere birçok kez yer değiştirmek zorunda kaldı.
Hititler, belki de savunmasızlıklarına tepki olarak, en önemli atılımlarından birini de bu dönemde gerçekleştirmişlerdir. Antlaşmalar yapmak ve yakın uluslarla işbirlikleri kurmakla o kadar meşguldüler ki, dünya diplomasisinin bilinen ilk öncüleri olarak görülmektedirler. Diplomatik ittifaklar ağı sayesinde Miken Yunanistan'ı Anadolu, Yakın Doğu ve Ege ile bağlantılı hale geldiler. Zayıfladıkları ve anlaşmazlık yaşadıkları dönemlerde bile bu ilişkiler otoritelerini ve nüfuzlarını korumalarına yardımcı olmuştur.
Yeni Krallık ve Hitit İmparatorluğu
Daha sonra, Hitit karmaşasının yaşandığı Orta Krallık dönemi sona erdi ve Hitit kudretinin hüküm sürdüğü Yeni Krallık dönemi başladı. Bu dönemde bir İmparatorluk inşa edecekler ve güçlerinin zirvesine yükseleceklerdi. Krallık, bu güç dönemine izin vermeye katkıda bulunan daha fazla istikrar sağlayacak şekilde değişti. Bu dönemde Hitit monarşisi aileden aileye geçiyordu. Krallar ülkenin en üst düzey rahipleri olarak hüküm sürmeye başladılar ve Yakın Doğu'da monarşinin alamet-i farikası olan "insanüstü" tavırlara büründüler. Kraliyet ailesinin Kuzey ve Güney Kolları arasındaki çatışma da monarşi kalıtsal hale geldiğinde aynı şekilde giderildi.
Hititler birçok değişim geçirmiş olsa da, monarşileri genellikle güçlü ve zayıf yöneticiler arasında gidip gelmiştir. Tarihleri boyunca güçlü hükümdarlar altında büyümüşler ve zayıf hükümdarlar altında küçülmüşlerdir. MÖ 1400 dolaylarında hüküm süren I. Tuthliya, Halep, Mitanni ve Arzawa krallıklarını yıkarak Yeni Krallık dönemini başlatmasıyla tanınır. Onun hükümdarlığını takip eden zayıflık döneminde, düşmanları Hattuşa şehrini yakıp yıkmıştır.
I. Şuppiluliuma'nın eylemleri
I. Şuppiluliuma (hükümdarlık dönemi MÖ 1344-1322) ve halefleri döneminde Hitit İmparatorluğu, Yeni Krallık dönemindeki en büyük genişlemesini gerçekleştirmiştir. II. Tuthaliya'nın komutanı ve danışmanı olarak görev yapan Şuppiluliuma, sonunda kardeşi III. Tuthaliya'yı tahttan indirdi ve tahta çıktı. Şuppiluliuma kral olarak Suriye'deki Mısır topraklarını fethetti, Halep ve Karkamış'ı tahrip etti ve Mitanni'yi Asur hükümdarının (damadı) vassalı haline getirdi. Şuppiluliuma'nın çok sayıda oğlu ve akrabası bu fetihlere komuta ederek onu Yakın Doğu'nun en büyük nüfuz simsarı konumuna yükseltti. Suppiluliuma sadece başarılı bir mimar değil, aynı zamanda çok sayıda anıtsal taş kabartma diken usta bir inşaatçıydı.
Güçlü Mısırlılar Şuppiluliuma ile ittifak kurmak için siyasi evlilik yapmak istiyorlardı. Tutankamon'un dul eşi Ankhesenamun, Şuppiluliuma'dan kendisi ile oğullarından biri arasında bir evlilik ayarlamasını istedi. Ancak prens yolda beklenmedik bir şekilde ölmüş ve Mısır ile Hititler arasında yeni bir savaşın tetikleyicisi olmuştur. Levant'taki Mısır topraklarının büyük bir kısmı ele geçirildi ve çok sayıda esir alındı. Ne yazık ki, tehlikeli veba salgını bu tutsaklar tarafından İmparatorluğa taşındı. I. Şuppiluliuma bu salgında ölenlerden biriydi.
Kadeş Muharebesi ve ilk yazılı antlaşma
I. Şuppiluliuma'nın ölümünden sonra bile Mısır ve Hititler arasındaki gerilim, özellikle de Levant'ı kimin yöneteceği konusunda devam etti. Her ikisi de bu bölgenin güvenlikleri ve refahları için öneminin farkındaydı. MÖ 1274'te sınır kasabası Kadeş'te, II. Muwatalli komutasındaki Hitit ordusu, II. Ramses'in Mısır ordusuyla karşılaştı. İki ordunun büyüklüğü aynı olmasına rağmen Ramses, Muwatalli'nin gerçekte olduğundan çok daha uzakta olduğuna inandırıldığı için tamamen hazırlıksız yakalanmıştı. Bir Mısır tümeni, kamp kurmaya hazırlanırken Hititler tarafından pusuya düşürülünce dört bir yana dağıldı. Hititler savaşı kazandıklarını düşünerek Mısır kampını yağmalamaya başladılar. Mısırlılar onları uzaklaştırmayı başarmış ve gelen takviye kuvvetlerle ağır kayıplar verdirmişlerdir.
Gerçekte, çatışma beraberlikle sonuçlanmıştı. Savaş, her iki tarafın da büyük kayıplar verdiği bir on beş yıl daha ileri geri salınmaya devam etti. Savaşta ne Hititler ne de Mısırlılar diğerine karşı kesin bir zafer kazanabilmiştir. Sonunda, MÖ 1258 yılında bir barış anlaşması imzalandı ve arkeologlar anlaşma metnini Hitit kil tableti ve Mısır papirüsü şeklinde ortaya çıkardılar.
Troya ve Eski Ahit'te Hititlerin yeri
Güçlü kanıtlar Hititler ile Homeros'un Truva'sı yerine, gerçek Truva arasında bir ilişki olduğuna işaret etmektedir. Hititler ve Batı Anadolu sakinlerinin tam olarak ne gibi ortak noktaları olduğu belirsiz olsa da, birbirlerinden haberdar oldukları şüphesizdir. Hitit kayıtlarında bir "Wilusa" ve "Taruisa"dan bahsedilmektedir; bunlar büyük olasılıkla Ilion ve Troia ya da Troya'nın Hititçe isimleridir. Diğer kayıtlar II. Muwatalli ile Wilusa'lı Alaksandu arasındaki bir anlaşmaya atıfta bulunur ki Homeros'un Paris'ine doğumunda "Alexandros" adının verilmiş olması dikkate değerdir. Bir başka Hitit metninde Alaksandu ile Homeros'un Yunanistan için kullandığı Achaea'ya denk gelen Ahhiyawa hükümdarı arasındaki bir çatışmadan bahsedilmektedir.
Hititler İncil'in Eski Ahit bölümünde İsrailoğullarının yardımcısı ya da müttefiki olarak tasvir edilir. İncil'deki Hititler ile tarihi Hititler aynı halk olabilir ya da olmayabilir. Arkeologlar 19. yüzyılda Orta Anadolu'da o zamana kadar keşfedilmemiş Hint-Avrupalılara İncil'deki Hitit adını vermişlerdir. Ancak Eski Ahit'in Yaratılış kitabında İbrahim'in arkadaşı Efron bir Hitit'tir ve Esav iki Hititli kadınla evlenir. Daha sonra Kral Davut, komutanlarından biri olan Hititli Uriya'nın eşine Batşeba'ya karşı cinsel arzu duyar ve Uriya'yı öldürür. Hititler Bölünmüş Monarşi döneminde Yahudiye'ye sedir ağacı, savaş arabaları ve atlar verirler. Hititler İsraillilerle savaşa girmemiş gibi görünse de, Kutsal Kitap'taki diğer metinler Hititlere karşı son derece serttir.
Hititleri çöküşe götüren nedenler
Mısır'la uzun süren çatışma Hitit İmparatorluğu'na ciddi zarar vermiş ve Yeni Asurluların artan nüfuzuna karşı koymayı zorlaştırmıştı. Anadolu'nun içlerine kadar ilerleyebilen Yeni Asurlular, yavaş yavaş Levant'taki Hitit topraklarını işgal ettiler. Buna misilleme olarak Hititler, Kadeş Antlaşması'na bir hüküm olarak dahil edilen Mısır ile bir ittifak yaptı. Ancak Yeni Asur'un ilerleyişi Hititler tarafından durdurulamadı. Son güçlü Hitit kralı IV. Tuthaliya (hükümdarlığı MÖ 1237-1209) birkaç savaş kazanmış ve hatta geçici olarak Kıbrıs'ın kontrolünü ele geçirmiştir. Nihayetinde Mitanni Krallığı'nı savunamadığı için Yeni Asurlular onu Nihriya Savaşı'nda kesin bir yenilgiye uğratmıştır. Bu savaştan sonra Anadolu'nun büyük bir kısmı ve Suriye'deki Hitit toprakları Yeni Asurlular tarafından fethedilmiştir.
Hitit İmparatorluğu, günümüzde Geç Tunç Çağı Çöküşü olarak bilinen sürecin bir sonucu olarak nihai sonunu yaşamıştır. Doğu Akdeniz'de Tunç Çağı uygarlıkları MÖ 1200 ile 1150 yılları arasında bir dizi korkunç felaketin sonucunda yok olmuştur. Hititler bunu Kaska, Frig ve Bryges istilacılarının Orta Anadolu'daki yurtlarını defalarca tahrip etmesiyle yaşamıştır. İç sorunlar, Hattuşa'nın MÖ 1180'de Kaska, Frig ve Brygler tarafından yerle bir edilmesi, toprak ve ticaret yollarının Yeni Asurlular tarafından kaybedilmesi ve diğer faktörlerin bir araya gelmesiyle MÖ 1160'ta bir zamanların güçlü Hitit İmparatorluğu artık yoktu.
Hititlerin geride bıraktıkları
Hitit İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra Kuzey Suriye ve Anadolu'da çok sayıda Syro-Hitit krallığı ortaya çıkmıştır. Bazıları oldukça güçlü olmasına rağmen, hepsi nihayetinde Yeni Asur İmparatorluğu'nun bir parçası haline gelmiştir. Zamanla Hititler komşularıyla karışmış ve ayrı bir etnik grup olarak tarihten silinmişlerdir. Arkeologlar Hititleri 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında yeniden keşfetmiş ve Hititlerin incelenmesi yeni bir disiplin olarak kurulmuştur.
Hititler bugün belki de en iyi sanatları ve arkalarında bıraktıkları arkeolojik kalıntılarla tanınmaktadır. Günümüz Türkiye'sinde birçok önemli Hitit kentinde kazılar yapılmıştır. Ayrıca Hititlerin başkenti Hattuşa, UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde koruma altına alınmıştır. Ankara'da bulunan Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Hitit antik eserlerinden oluşan en büyük koleksiyona ev sahipliği yapmaktadır. Örnek olarak, devlete ait Etibank (Hitit Bankası), adını Hititlerden alan birkaç çağdaş Türk kuruluşundan biridir. Bir zamanlar güçlü olan Hititlerin mirası, zamanın tozlu raflarında kaybolmalarına rağmen bugün hala varlığını hissettirmektedir.
