Sahilde hiç öylece durup herhangi bir kaygı duymadan manzarayı seyrettiğiniz oldu mu? Bu gerçekten de tadına varılması gereken bir deneyim, öyle değil mi? Dalgaların aralıksız çarpma sesi büyülü bir his ve açıklanamaz bir dinginlik yayan bir atmosfer yaratır. Gelgitlerin gün boyunca düzenli olarak çekilip gitmesi, yavaşlayan bir ritimle kendini gösterir ve bu da huzur ve sükunet duygusunu besler.
Dalgalar Nasıl Oluşur?
Göllerin gelgit oluşturma potansiyelini belirlemeden önce, dalga oluşum sürecini anlamak zorunludur. Yerçekimi kuvveti gelgit olaylarının birincil itici gücüdür. Sir Isaac Newton 1687 yılında okyanus gelgitleri olgusunun Güneş ve Ay'ın Dünya okyanusları üzerinde uyguladığı çekim gücünün bir sonucu olduğunu açıklamıştır.
Eğer bir kişi 24 saatlik kesintisiz bir süreyi bir sahilde geçirmişse, büyük olasılıkla kıyı şeridinin nispeten kısa süre içinde zaman zaman önemli olabilecek değişikliklere uğradığını gözlemlemiştir. Gelgit olgusu, sürekli olarak devrede olan ve suyun yukarı çekilmesine ve yer değiştirmesine neden olan yerçekimi kuvvetlerine atfedilir.
Bu Göller İçin de Geçerli mi?
Teorik olarak evet. Aslında, bu gelgit çekimi her şey için geçerlidir – kara kütleleri için bile. Bu kulağa tuhaf gelebilir ama gerçek. Bunu akılda tutarak, teknik olarak göllerin de gelgit üretmesi gerekir, ancak öyle görünmüyorlar.
Göllerin birkaç santimetre yüksekliğinde küçük gelgit dalgalanmaları yaşadığı bir gerçektir. Rüzgarların, tekne taşımacılığının ve temel su hareketlerinin etkisi gelgitten daha büyük dalgalanmalara yol açarak bu küçük ölçekli "gelgit dalgalarının" neredeyse hiç algılanamamasına neden olabilir. Tatlı su kütleleri bilim camiası tarafından genellikle gelgitsiz olarak kabul edilir.
Peki, göllerdeki gelgitler neden bu kadar küçük ya da fark edilemez? Sonuçta her şey boyuta bağlı. Göller genellikle boyut olarak denizlerden çok daha küçüktür. Bu küçücük boyutları nedeniyle çok küçük hacimlerde su içerirler. Okyanustaki gelgitler, okyanusun büyüklüğü nedeniyle birkaç metre genişliğindedir.
Birbirine bağlı olan okyanusların aksine, göller bağımsızdır. Bu faktör nedeniyle, daha önce de belirtildiği gibi, bir göldeki suyun yer değiştirme büyüklüğü nispeten düşüktür, tipik olarak sadece birkaç santimetredir.
Superior, Huron, Michigan, Erie ve Ontario Göllerinden oluşan Büyük Göller senaryosunu inceleyelim. Birbirine bağlı bu göller serisi, Dünya üzerindeki en geniş tatlı su sistemini oluşturmaktadır. Büyük Göller, hacim olarak dünyadaki tatlı su kaynaklarının %20'sinden fazlasını temsil etmektedir. Genişliği nedeniyle zaman zaman bir iç deniz olarak da adlandırılır.
Ancak, Büyük Göller'de kaydedilen maksimum gelgit genliği sadece yaklaşık beş santimetredir. Büyük Göller kadar geniş bir göl sisteminde gelgitin büyüklüğünün göz ardı edilebilir olduğu açıktır. Bu nedenle, daha küçük göllerin daha da küçük boyutlarda gelgitler sergileyeceği ve bunların gelgit olarak sınıflandırılamayacağı sonucuna varmak mantıklıdır.
Gölde Gelgit Gördüğünü İddia Edenler
İnsanların zaman zaman göllerde gelgit olduğunu rapor ettikleri gözlemlenmiştir; ancak bu fenomen için alternatif bir açıklama mevcuttur. Seiche (Seş) ya da duran dalga olarak bilinen bir fenomen sıklıkla gelgit hareketi olarak yanlış tanımlanır ve birkaç metre yüksekliğe ulaşabilir.
Eğer bir yüzme havuzunda, küvette ya da bir bardak çayda suyun salınımını gözlemlemişseniz, daha küçük ölçekte de olsa bir seiche fenomenine tanık olmuşsunuz demektir. Bununla birlikte, daha büyük ölçekte, aynı fenomen körfezler ve göller gibi geniş su kütlelerinde de gözlemlenmektedir. Buna ek olarak, seiche olayları birkaç saat boyunca devam etme potansiyeline sahiptir. Bu yüzden insanlar bunun bir gelgit olduğunu düşünürler, ancak gerçekte bu yaygın etkinin ayın okyanuslarımızla olan hassas ritmiyle hiçbir ilgisi yoktur.
Seiche'e Ne Sebep Olur?
Seiche (Seş), şiddetli rüzgarların ve atmosferik basınçtaki dalgalanmaların birleşik etkisi nedeniyle meydana gelir ve bu da suyun bir su kütlesinin bir ucundan diğerine yer değiştirmesine neden olur. Rüzgar kesildiğinde, su kapalı alanın karşı tarafına doğru doğal bir geri tepme yaşar. Daha sonra su, potansiyel olarak saatler hatta günler süren uzun süreler boyunca ileri geri bir şekilde salınıma uğrar. Mevcut kanıtlara dayanarak, gözlemlenen fenomenin, daha önce göllerin ve diğer küçük su kütlelerinin çevresinde gözlemlenenlere benzer şekilde tam bir gelgit döngüsü olduğu görülmektedir.
Kuvvetli rüzgarlar ve değişken atmosferik basıncın yanı sıra tsunami, şiddetli fırtınalar ve depremler gibi diğer iklim koşulları da depremlere yol açabilir.
Erie Gölü gibi bazı göller seiche (seş) ile ünlüdür. Aslında, seiche'lerin ciddi felaketlere neden olduğu zamanlar vardır. 1844 yılında, 6.7 metrelik devasa bir su baskını bir deniz duvarını yıkmış, 70'ten fazla insanın ölümüne yol açmış ve Niagara Şelalesi'nin akışını geçici olarak durduracak kadar buza zarar vermiştir. Yakın zamanda, 2008'de, kuvvetli rüzgarların neden olduğu su baskını Erie Gölü'nde 3 metre yüksekliğinde dalgalar yaratmıştır.
Sonuç olarak, göller ve diğer benzer su kütleleri gelgit etkisine maruz kalmaktadır, ancak ortaya çıkan gelgitler o kadar önemsizdir ki gelgit dalgaları olarak sınıflandırılamazlar. Bununla birlikte, daha büyük göllerde ara sıra gözlemlenen görünüşte daha büyük dalgalar tipik olarak gelgit dalgaları değildir. Bunun yerine, bunlar seiche olarak bilinen bir fenomenin sonucudur.
Kaynaklar: