Amazon Nehri nedir? Nereye dökülüyor ve ne özellikler taşıyor? Amazon Nehri Güney Amerika kıtasında And Dağları'ndan başlayıp binlerce kilometre yol alarak Atlas Okyanusu'na dökülür. Amazon Nehri'nin kaynağına dair en yaygın teori Peru'nun yüksek And Dağları olması. Nehrin kaynaklarının Mantaro, Apurimac ve Maranon nehirleri olduğu düşünülüyor. Amazon Nehri, dünyadaki en geniş biyolojik çeşitliliğe sahip ekosistemleri içine alıyor. Herhangi başka bir nehirden daha fazla su taşıyor ve boto olarak bilinen Amazon nehri yunusuna ev sahipliği yapar. Boşaldığı Atlantik Okyanusu'nun rengini 320 km'ye kadar değiştiriyor.
Bilim insanları Amazon Nehri'nin geçmişte bir zamanlar batıya, Pasifik Okyanusu'na döküldüğünü ortaya çıkardı. And Dağları 15 milyon yıl önce yükselene dek nehir Güney Amerika'nın Pasifik Kıyısına doğru tersi yönde akıyordu. Amazon yağmur ormanlarında 3.000'den fazla balık türü ve 400'den fazla memeli canlı yaşar ve nehirde hiç köprü yoktur. Araştırmacılar 2016 yılında Amazon Nehri Deltası'nda bir mercan resifi sistemi keşfettiler. Büyük öneme sahip bu devasa resif 1.000 km'den uzun ve 9.500 km2 alanı kaplıyor. Sloven atlet Martin Strel 2007'de Amazon Nehri'nin neredeyse tamamını 66 günde yüzmüştür.
Amazon Nehri'nin konumu ve geçtiği ülkeler
Amazon Nehri, Nil Nehri'nden (6.850 km) sonra Dünyanın en uzun nehirleri arasında ikinci. Birçok bilimsel yayına göre Amazon Nehri'nin uzunluğu 6.400 km civarındadır ve yağmurlu mevsimde genişliği yere göre 1,5 ila 55 km arasında değişir. Derinliği 100 metredir. Dünya Doğayı Koruma Vakfı (WWF) raporuna göre, Amazon Nehri'nden her saniye 1.100 ayrı koldan gelen ortalama 219.000 metreküp su geçiyor. Bu kollardan 17'si yaklaşık 1.500 km uzunluğunda olmasıyla dünyanın en büyük drenaj sistemini oluşturuyor. Öyle ki Dünya'da akan tüm suların yaklaşık %20'si Amazon Nehri'nden geçiyor. Öyle ki sonraki en büyük altı nehrin toplamından daha fazla hacme ve drenaja sahip.
Amazon Nehri yedi Güney Amerika ülkesinden geçerek Brezilya'nın kuzey doğu sahilinden Atlantik Okyanusu'na dökülüyor. Geçtiği ülkeler Peru, Bolivya, Venezuela, Kolombiya, Ekvador, Guyana ve Brezilya'dır. Havzanın çoğu ve nehrin yaklaşık üçte ikisi Brezilya'da bulunuyor. Nehrin geçtiği büyük şehirler arasında nehrin ağzında bulunup 1,3 milyon insanın yaşadığı Brezilya'nın Belem kenti ile nehrin orta hizasında bulunan Brezilya'nın 2 milyonluk Manaus şehri var.
And Dağları doğudan gelen ılık ve nemli havayı duvar gibi engelleyerek Amazon'un nehirlerini sürekli olarak besleyen yoğun ve kalıcı yağışlar oluşturur. Yağmurlu mevsimlerde Amazon Nehri'nin akıntı hızı (debi) saatte 7 kilometreye dek çıkıyor. Bu nehir ve havza birçok benzersiz hayvan, ağaç ve bitki türüne sahip. Nehir ve kolları etrafındaki ovalar her yıl taşar ve çevredeki toprağı zenginleştirir.
Amazon Nehri'nin çoğu Amazonya denilen Amazon yağmur ormanlarıyla çevrili. Burası 5,5 milyon km2'lik yoğun tropik ormanıyla dünyanın en büyük yağmur ormanıdır. Dünyadaki bilinen tüm türlerin üçte biri bu çevrede yaşıyor. Ormanın bir dönümünde 100 ağaçcıl hayvan türü yaşar.
Amazon Nehri'nin tarihsel yönü
Amazon Nehri 1541'de İspanyol kaşif ve fatih olan Francisco de Orellana tarafından keşfedildi. Yolculuğunda tanıştığı kadın savaşçılar kendisine Yunan mitolojisindeki benzerlerini hatırlattığı için nehre "Amazon" ismini verdi (Bkz. Amazon savaşçı kadınları kimdi?). Dünya'nın jeolojik kayıtlarına göre Amazon Nehri'nin 100 milyon yaşında olduğu düşünülüyor. Geniş Amazon biyomunun içinde yer alan Amazon Nehri hala 2,7 milyon yerli insanı besliyor. Nehirde 60'ı izole olan 350 farklı etnik gruptan insan yaşıyor.
Bu insanlar uzun tarihlerden bu yana nehre bağımlı durumda. Amazon Nehri yedi ülkeden geçtiğinden sularını kullanmak çoğu zaman çatışmalara yol açmıştır. Bunun sonucu olarak, çatışmaları önlemek adına yıllar içinde yasalar ve antlaşmalar hazırlandı. 1998'de Ekvador ile Peru arasında bir antlaşma yapıldı ve adına Ekvador-Peru Ticaret ve Gemicilik Antlaşması denildi. Antlaşma Ekvador'a nehir üstünde bir takım haklar tanıdı ve Amazon'a olan erişimini artırdı ancak nehrin sınırları büyük ölçüde Peru'da kaldı.
Geçilmez ormanlar ve sınırlı yollardan oluşan bu topraklarda Amazon Nehri çevre insanları için hala birincil ulaşım aracı. Yurttaşlar, turistler ve mallar nehir tekneleri ve gemileri ile Amazon'un bir ucundan diğerine taşınıyor.
Amazon Nehri'nin bugünkü önemi
Nehre ulaşan sular bölgeye Amazon havzasından geliyor. Havza 6,9 milyon km2 büyüklüğüyle tüm Güney Amerika'nın %38'idir. Amazon Nehri'ne boşalan sular ise Dünya'daki tüm tatlı suların %20'sini oluşturuyor. Nehirde, çoğu Amazon havzasında yaşayan ve ticaretle geçinen toplulukların yakaladığı binlerce balık türü yaşıyor. Ayrıca akvaryum ticaretinde kullanılan süs türleri var. Gıda ve Tarım Örgütü'ne göre, Amazon Nehri'nin Brezilya tarafındaki balıkçılık ticareti 168.000 kişiye iş yaratıyor.
Kolombiya, Peru, Bolivya, Ekvador ve Bolivya kalkınmayı teşvik etmek adına ortak sınırlar arasındaki ticareti kolaylaştıran ulaşım sistemleri kurdular. Amazon Nehri, eşsiz florası ve faunasını keşfetmek isteyen turistler, araştırmacılar ve film yapımcıları tarafından ziyaret ediliyor. Nehrin özellikle Brezilya tarafında kalan kısmına hidroelektrik enerji için barajlar inşa edildi.
Amazon Nehri habitatı
Amazon Nehri Dünya'nın en büyük tropik yağmur ormanının içinde yer alıyor. Nehrin iklimi yıl boyunca ılık ve nemli olmasıyla tropiktir. Yani Amazon Nehri habitatları zengin çeşitliliğe sahip. Birçok yabani canlı türünün yaşadığı bataklıklar ve akarsular var. WWF'ye göre Amazon Nehri'nde 370'den fazla sürüngen türü, 3.000 tatlı su balığı ve 400 amfibi hayvan yaşıyor. 100 elektrikli balık türü ve 60 pirana türü bunlar arasında. Arapaima veya pirarucu denilen 4,6 metrelik dünyanın en büyük tatlı su balıklarından biri burada barınıyor.
Bu büyüleyici hayvanlardan bazıları dev bir Amazon Nehri kaplumbağası olan Arrau kaplumbağası, Boa yılanı, aligator, anakonda, cüce kayman, pirana, çeşitli ışınsal yüzgeçli balıklar ve timsahlardır. Amazon Nehri yunusu boto, dev su samuru ve tapir gibi başka memeliler de var. Amazon Nehri'nin pembe yunusu dünyadaki en büyük nehir yunusu türü. Rengi yaşla birlikte griden pembeye ve beyaza döner. Amazon deniz ayısı da bu tropikal sularda yaşar. Amazon'un nehir kıyılarında bol miktarda Machaerium lanatum çalılıkları yetişir.
Amazon Nehri'nin karşılaştığı tehditler ve anlaşmazlıklar
Amazon Nehri ekosistemi son zamanlarda insan faaliyetlerinden kaynaklanan tehditlerle karşı karşıya. Büyük tatlı su türlerinin aşırı avlanması, ormansızlaştırma, altın madencilerinin akarsularda yarattığı cıva kirlenmesi, artan nüfus yoğunluğu, arıtılmamış lağım akıntısı ve yol ve baraj yapımı Amazon Nehri'ne ve çevresine zarar vermeye devam eden insan faaliyetleri arasında.
Örneğin nesli tükenmekte olan Amazon Nehri'ne özgü tatlı su yunusu boto ekosistemdeki bu bozulmaya karşı savunmasız durumda. Bu yunus Orinoco Nehri Havzası'nda yaşıyor ve tahmini nüfusu on binlerle sınırlı. Bir çalışmaya göre Amazon Nehri'ndeki sedimantasyon (tortulaşma), ormansızlaşmanın yol açtığı toprak erozyonu nedeniyle de meydana geliyor ve nehir yaşam alanlarını daha da bozuyor.