Amipler sürünür gibi hareket eden ve bazı türleri insan beynini hedef almasıyla bilinen tek hücreli mikroplardır. Bunlar basit ökaryotik organizmalardır. Ancak genetik içerikleri yönüyle tüm amipler yakın ilişkili değiller. Amip ilk kez 1755'te Alman böcek bilimci, ressam Rösel von Rosenhof tarafından keşfedildi ve ona Yunan tanrısı Proteus adına sonra Küçük Proteus dedi.
Amip sözcüğü Yunanca "amoibe" ("değişmek") sözcüğünden gelir çünkü belirli bir gövde biçimleri yoktur ve sürekli biçim değiştirirler: Avını kovalarken kuyruğunu kullanarak yüzer gibi hareket etmesini sağlayan bir forma bürünebilir ve avını yakaladığında yeniden sürünerek yürüme formuna geçer. Alarm halindeki amipler gövdesini yıldız biçimine getirir. Amipler bakteri, bitki hücresi ve alg ile besleniyor. Amipin ne olduğuna, nasıl göründüğüne, nasıl hareket ettiğine ve bir canlı olarak önemine değinelim.
Amipi Özel Kılan Nedir?
Tüm canlı organizmalar, hücresel karmaşıklığına göre prokaryot ve ökaryot olarak ayrılıyor. Amipler ökaryottur. Tek bir hücresi olmasına rağmen ökaryota özgü karakteristik özelliklere sahiptir: Hücresel içeriği hücre zarının içindedir ve DNA'sı çekirdek denilen merkezi bölümdedir. Enerji üretimi ve protein taşınmasını yürüten organelleri vardır. Buna rağmen organeli ökaryotlarla tamamen aynı değildir: İnsanlarda amipli dizanteriye neden olan parazitik amip Entamoeba histolytica'da proteinden sorumlu golgi organeli bulunmaz. Golgi benzeri sıvı dolu küçük bölmeleri vardır ve evrimin bir kırıtmasıdır.
Anoksik yani oksijenden yoksun ortamda yaşadığından enerji üreten mitokondri organeli olmayan amipler var. Mitokondrisi olmayan bu amipler mitozom denilen başkalaşmış bir organele sahip. E. histolytica'nın yanı sıra, yaşamak için başka bir organizmaya gereksinim duymayan Mastigamoeba balamuthi bunlara örnek.
Çoğu zaman gözden kaçsa da amiplerin inanılmaz sıra dışı davranışları vardır. Üreme süreçleri aseksüeldir: Amip, ikili fisyon denilen bir süreçle iki çekirdek oluşturur ve kendisini ikiye böler. Bu canlılar tatlı sularda yaşıyor. On binlerce Dicty amipi bir araya gelip birleşerek sümüklü böcek gibi toprakta sürünür biçimde hareket edebilir.
Amipin Hareket Tarzı
Amiplerin yapısı aslında gelişmiş organizmaların hücrelerine benzer. İnsandaki hareket eden beyaz kan hücreleri gibidirler. Tıpkı onlar gibi amipler de Latince "yalancı ayak" anlamına gelen psödopodia yordamıyla hareket ediyor. Hücre zarındaki sıvımsı sitoplazmadan çıkan bu ayaklar amipin yüzeye tutunarak kendisini ileri itmesini sağlar. Amipin bu hareket etme özelliği onu bitki, hayvan ve mantar gibi basit ökaryotik organizmalardan ayırıyor.
Amipler beslenme işini de yalancı ayaklarıyla yapabilir. Toprak amipi Acanthamoeba castellanii katı ve sıvı besinleri ayaklarıyla yutarak hücresine aktarıyor. Amiplerin çoğu bakteri yer. Hücre yüzeylerinde bakteriye bağlanan alıcıları var. Ayrıca bakterileri hücresinin içine doğru çekerek sindiren Amoeba proteus gibi dev amipler de bulunuyor.
Amiplerin Sınıflandırılması
Aslında amip denebilecek belirli bir organizma grubu yoktur. Sürünerek hareket eden her protozoan (Latince "ilk hayvan") hücreye amip deniliyor. Amipler önceleri fiziksel yapılarına göre ayrılırken artık moleküllerine göre sınıflandırılıyor. Protistler o denli çeşitliler ki neredeyse tüm gruplarda bir amip bulunduğunu görebilirsiniz. Kahverengi alglerin (Labyrinthula) içinde ameboid (hareket edip, biçim değiştirebilen) organizma bile vardır. Çoğu amip Amoebozoa grubu içinde bulunuyor.
Amiplerin Önemi
Amiplerin insanda hastalıklara neden olduğu biliniyor. Amebiasis veya amipli dizanteri insan bağırsak paraziti olan E. histolytica'nın neden olduğu bir enfeksiyon. E. histolytica kolon duvarını hedef alıyor ve kolonun iç astarının iltihaplandığı kolite neden oluyor. Parazit ishal ve dizanteri doğurabilir. E. histolytica enfeksiyonu dünyanın her yerinde görülürken, en çok sanitasyonun zayıf olduğu yerlerde ve kalabalık tropiklerde yaygın. Kontakt lens kullananlar Acanthamoeba keratiti denilen amip kaynaklı nadir bir kornea enfeksiyonu yaşayabiliyor. Acanthamoeba cinsindeki türler toprak, hava ve suda serbestçe yaşıyor.
Amipler ayrıca beyinde enfeksiyona neden oluyor. "Beyin yiyen amip" olarak adlandırılan Naegleria fowleri, ana amip meningoensefalite'ye (PAM) neden olur. Hastalık nadirken çoğunlukla ölümcül. Ateş ve kusma belirtisiyle başlayıp halüsinasyon ve komaya ilerler. N. fowleri kaplıca, göl ve ırmak gibi ılık tatlı su kütlelerinde veya zayıf klorlu yüzme havuzlarında ya da kirli, sıcak musluk suyunda bulunuyor. Bu amipler burundan girer ve beyne gider. Su yutarak bulaşmaz.
Balamuthia mandrillaris adlı bir amip, granülomatöz amibik ensefalit (GAE) denilen beyin enfeksiyonunu doğuyor. Balamuthia enfeksiyonu nadirken %90 ölüm oranına sahip. B. mandrillaris toprakta bulunuyor ve açık yaradan veya kontamine toz solunmasıyla bulaşıyor. Amip 1980'lerde keşfedildi ve dünyada 200 vaka raporu olup yalnız ABD'de 100'ün üzerinde.
Amipler ayrıca insanlar için patojen olan bakteriler barındırabiliyor ve hatta bu bakterilerin yayılmasını sağlıyor. Zatürree ve grip gibi hastalıklar başlatan Legionella gibi bakteriyel patojenler bir amip tarafından yenir ancak sindirilmez. Bakteri amipteki hücre sıvısından bozulmadan geçer ve burada hücre içinde çoğalır. Bakteri bu ortamdayken klorlu su gibi önlemlere dirençli hale gelir.
Fabrikalardaki soğutma kuleleri (devasa bacalar) hem amiplerin hem de bu bakterilerin yaşayabildiği yerlerden biri. Soğutma kulesinden dışarı çıkan su damlacıklarını yoldan geçen insanlar soluyabilir. İnsanlar Legionella gibi bir patojenle dolu amipli su damlasını soluduğunda kişinin bağışıklığı zayıfsa savunma hücrelerinden makrofajı enfekte eder. Makrofaj hem amip gibi görünen hem de biyokimyasal anlamda amipe benzeyen bir hücredir.
Amipler yalnızca insanda hastalığa yol açmıyor. Kendileri toprak ekosisteminin de önemli bir parçası. Amipler zararlı bakterileri avlayarak topraktaki sayılarını kontrol altında tutar. Amipler topraktaki besin maddesinin geri dönüşümü için de önemli. Bakteri topraktaki besinleri tükettiğinde ve bir amip tarafından yenildiğinde besinler yeniden toprağa salınarak bitkilere besin olur.
Amip Hakkında Sık Sorulanlar
Amip nedir?
Amip, ökaryotlar grubuna ait tek hücreli bir organizma türüdür. Şekil değiştirme yetenekleri, sabit bir vücut şekillerinin olmaması ve avlarını hareket ettirmek ve yakalamak için kullandıkları psödopodia veya sahte ayakların varlığı ile karakterize edilirler. Amipler tatlı su, deniz ve toprak ortamları da dahil olmak üzere çeşitli habitatlarda bulunur.
Amipler nasıl hareket eder ve beslenir?
Amipler, hücre zarlarını uzatıp geri çekmelerini ve bir besin kaynağına doğru ya da zararlı bir maddeden uzaklaşmalarını sağlayan yalancı ayaklarını kullanarak hareket eder ve beslenirler. Bakteri veya diğer küçük organizmalar gibi gıda parçacıklarını yalancı ayaklarıyla çevreleyerek ve bir gıda vakuolü oluşturarak yutarlar. Sindirim enzimleri daha sonra hücre tarafından emilmek üzere besini parçalamak için vakuole salgılanır.
Amipler ne yer?
Amipler heterotrofik organizmalardır, yani kendi besinlerini üretemezler ve başka kaynaklardan elde etmeleri gerekir. Bakteriler, algler, mantarlar ve diğer küçük protistler de dahil olmak üzere çeşitli organizmalarla beslenirler. Amipler yalancı ayaklarını uzatarak ve avlarını çevreleyerek avlarını yutar ve bir besin vakuolü oluşturur. Besin daha sonra vakuol içinde sindirilir.
Amipler insanlar için zararlı olabilir mi?
Bazı amipler insanlar için zararlı olabilir. Örneğin, sıcak tatlı su ve toprakta bulunan bir amip türü olan Naegleria fowleri, vücuda burun yoluyla girerse primer amebik meningoensefalit (PAM) adı verilen nadir ve ölümcül bir beyin enfeksiyonuna neden olabilir. Ayrıca, bazı amipler deri, göz ve gastrointestinal sistem enfeksiyonlarına neden olabilir.
Amiplerin ekosistemdeki rolü nedir?
Amipler ekosistemde ayrıştırıcı ve diğer organizmalar için besin kaynağı olarak önemli bir rol oynar. Ölü organik maddeleri parçalar ve besinleri ekosisteme geri bırakırlar. Ayrıca, bazı amipler algler veya bakteriler gibi diğer organizmalarla simbiyotik ilişkiler kurarak koruma sağlar ve karşılığında besin alırlar
Bir amipin yaşam döngüsü nasıldır?
Bir amipin yaşam döngüsü tipik olarak tek bir hücrenin ikili fisyon adı verilen bir süreçle iki özdeş yavru hücreye bölünmesini içerir. Amipler belirli koşullar altında cinsel yolla da üreyebilir; burada iki hücre birleşir ve bölünmeden önce genetik materyal alışverişinde bulunur.
Referanslar: