Bizim kadar ayırt edilebilir fenotipe sahip olmayan hayvanların birbirlerini nasıl tanıdığını merak ediyor olabilirsiniz. Zürafalar arasında bir zürafa ya da güvercinler arasında bir güvercin olmak herkesin hemen hemen birbirine benzediği bir dünyada yaşamak demek. Hayvanlar alemi son derece harika çeşitliliğe sahip olsa da aynı türler insan bakışı açısından çok benzer görünme eğilimindeler. Tıpkı tüm sincapların şaşırtıcı derecede aynı görünmesi gibi. Bu yüzden bir sincabın, eşini veya yavrusunu bir başkasından nasıl ayırt ettiğini merak edersiniz.
Hayvanlar nasıl birbirini ayırt edebiliyor?
Doğa belgeseli izlemiş herkes bilir, son derece benzer görünmelerine rağmen hayvanlar her zaman yakınlarını tanır. Görünüş bunda rol oynayabilir ancak yalnızca bir yere kadar etkili olabilir. Kalan boşluğu dolduran başka süreçler olmalı. Biyologlar, psikologlar ve çevre bilimciler bu süreçlerin ne olduğunu anlamak için birlikte çalışıyor. Şu ana kadar bazı çok çeşitli davranışlar detaylandırıldı.
Gen ve koku faktörü
Bazı teorilere göre ses tonu gibi ipuçlarını kullanabilen çoğu hayvan ailesini ve "arkadaşlarını" görme veya koku alma yoluyla tanıyor. Koku, memelilerde, kuşlarda, amfibilerde, balıklarda ve böceklerde genetiğe göre değişmektedir. Bu kokular ter bezlerinden veya ciltteki özel bezlerden gelir ve bazı durumlarda bağışıklık sistemindeki genlerin bir birleşimi olan majör histo-uyumluluktan (MHC) etkilenir. Aynı ailenin üyeleri benzer MHC'ye sahiptir ve bu nedenle benzer koku taşır.
Peki hayvanlar aile dışındaki bireyleri nasıl tanıyor? Komşular gibi tanıdık kişileri ayırt etmek gereksiz kavgadan kaçınmaya ve ittifakı pekiştirmeye yardımcı olur. Yine akrabaları tanımak akraba çiftleşmesinden kaçınmak için önemlidir. Hayvanlar akrabasına fayda sağlayan riskli veya kayırmacı davranışlar içinde bulunabiliyor yani bir bireyle ne kadar ilişkili olduklarını kesinlikle ayırt edebiliyorlar.
Küçük gruplar halinde yaşayan sincaplar bunun güzel bir örneği. Özellikle Belding yer sincabı dişisi son derece nepotist yani akraba kayırmacıdır. Bununla beraber hayatını yalnızca annesine, kız kardeşine ve kızlarına fayda sağlamak için riske atar. Bu yüzden büyürken yanlarında olmayan babayı veya kuzeni ayırt etmeleri gerekir.
Belding yer sincabı gibi hayvanlar farklı kokular üreten çeşitli salgı bezlerine sahip. Ağız, sırt, ayak, anal ve göz üstü bezler ayrı kokular salgılar. İki sincap ilk karşılaştığında birbirinin ağız bezlerini koklar ve bu yüzden öpüşüyormuş gibi görünürler. 7 aylık kış uykusundan uyanan sincaplar hala akrabalarını tanırken komşularını bu süreçte unutuyorlar. Bu da bir sincabın kendi kokusunu baz alarak akrabasını tanıdığını gösteriyor.
Sesin kendinden olmadığını anlamak
Her türün birbirini nasıl ayırt ettiği değişebiliyor. Kullanılan çeşitli mekanizmalar var. Kum kırlangıcı, yuvasına konan yeni doğmuş yabancı bir civcivi besleyecektir. Ancak yavrular tüy verip ötmeye başladığında (yaklaşık 2-3 hafta) ebeveynler artık onları ötüşlerinden ayırt etmeye başlar. Kum kırlangıcı bir civcivin ötüşünün genetik olarak farklı olduğunu anlar ve kendisinin olmadığına karar vererek artık onu beslemez.
Şişe burunlu yunusların çıkardığı özel bir ses vardır ve her bireyin imzası gibidir. Yunus, grubundan ayrı düştüğünde bu özel ıslığı çalar. Yunuslar arkadaşlarından yıllarca ayrı kaldıktan sonra bile onların imza ıslıklarını hatırlayabiliyor. Diğer stratejiler arasında görsel ipuçları (örn. davranış ve morfoloji) ve kimyasal ipuçları (örn. kokular) var. Örn. araştırmalar pandaların kendilerine özgü yüz kürk şekillerini birbirini tanırken kullandığını gösteriyor.
Şempanze, goril, orangutan ve bonobo gibi primatlar birbirini ses ve koku yoluyla tanırken biz insanlar için birincil yöntem görüntüdür. Peki özellikle primat olmayan diğer hayvanlar nasıl bir fiziksel ve sosyal dünyada yaşıyor? Filler aynada kendilerini tanıyabiliyor. Yani öz farkındalığa sahipler. Fillerin davranışları üzerine yapılan araştırmalar diğer bireylerle etkileşimlerinin daha çok ses, koku ve dokunma yoluyla olduğunu gösteriyor. Ayrıca idrar ve dışkı koklama ile diğerlerinin nereye gittiğini buluyorlar. Tüm bunları hortumuyla yapıyor.
Hayvanlar arasında birçok farklı iletişim ve bireysel tanıma yöntemi var. Örneğin geyik bacağından aşağı idrar yaparak kokunun üzerine sinmesini ve kendisine kişisel bir kimlik vermesini sağlar. Gri tilki bir patikanın tam ortasına veya bir kayanın tepesine kasıtlı olarak dışkılar. "Ben buradaydım" demenin bir yolu. Kuşlar birbirini ötüş biçiminin yanı sıra havadaki uçuş biçimleri ile ayırt ediyor. Genelde ikisini bir arada yapıyorlar. Bunların hepsi birbirlerini ayırt etmenin yolları.
Yüz okuyarak tanıma
Bilim adamları köpeklerin kendilerine özgü benzersiz kokuları olduklarına emin. Ancak uzaktaki bir bireyi nasıl tanıdıklarını merak ediyor olabilirsiniz. Boyut, şekil, tüy rengi, kulak yapısı, kuyruk türü ve yürüyüş şekli gibi detayları göz önüne aldıkları düşünülüyor. 2010'da yapılan çalışmada köpeklerin, daha önce gördükleri köpeklerin yüzlerinin gösterildiği resimlere diğer yabancı resimlere kıyasla daha uzun baktıkları bulundu. Başka bir çalışma ise tanıdık havlamalar ile yabancı havlamalara farklı tepki verdiklerini gösterdi. Yine tanıdık bir köpeğin sızlamasına da farklı tepki veriyorlar. Tanıdıkları köpeğe daha yakın davranışlar gösteriyorlar.
Diğer yandan, Cambridge Üniversitesi gibi kurumların Huntington hastalığı üzerine yaptığı araştırmalarda koyunların insan yüzlerini tanıyabildiği ortaya çıkmıştır. Bu yüzden birbirlerini yüz tanıma, ses ve koku ile tanıdıkları düşünülür. Tıpkı bir köpeğin yaptığı gibi.
Arılara gelince bildiğimiz kadarıyla arılarda bireysel tanıma yok. Yalnızca bir bireyin koloni üyesi olup olmadığına bakılıyor ve koku ile yapılıyor. Ancak bazı eşek arıları farklı. Onlar birbirlerini farklı yüz özellikleriyle tanıyor. Ve bu arılar insan yüzlerini tanımak üzere eğitilebiliyor.
Her bal arısı, bombus arısı ve yaban arısı kendi kolonisine özgü kokuya sahiptir ve hangi bireylerin yuva arkadaşı olduğunu anlarlar. İşçi arılar yine kraliçeyi kokusundan tanımlar. Doğurgan kraliçe, kısır işçilerden farklı kokar. Bazı arılar ve yaban arısı birbirini tanımada başka mekanizmalar da kullanıyor. Örneğin, Polistes fuscatus kağıt yaban arısı benzersiz yüz özelliklerine sahip. Bu yaban arıları, kişisel tanıma için birbirlerinin benzersiz yüzlerini kullanıyor.