Türümüz Homo sapiens bugün dünyanın her yerine yayılmış durumda ancak henüz yaklaşık 300.000 yıl önce Afrika'da ortaya çıktık ve insanın atalarının soyu milyonlarca yıl öncesine uzanıyor. Homo sapiens dünyada yayılmaya başlarken bir yandan diğer arkaik insan topluluklarıyla etkileşime girdi. Peki, insan ne zaman ve nereden geldi? Bilimsel bulgular ve teoriler bu konuda ne söylüyor?
İnsanın Kökenine Dair Önceki Teoriler
1980'ler ve 1990'lar boyunca fosil kayıtları artarken Homo sapiens'in dünya çapında yakınındaki atalardan mı evrimleştiği yoksa tek bir bölgeden ortaya çıkarak dünyaya mı dağıldığı asla açıkça gösterilemedi. DNA çalışmaları genel olarak "tek köken" teorisini destekliyordu ancak henüz emekleme aşamasındaydı. Bu yüzden insanın nereden geldiğine dair iki ana ve karşıt görüş vardı: "Afrika Dışından" ve "Çok Bölgeli" model.
Afrika Dışından Yani Tek Kökenli Model
"Afrika Dışından" modeli uzun süre modern insanın kökenini açıklayan en yaygın modeldi. Modern insanların son 200.000 yıl içinde tek bir ata grubundan Afrika'da ortaya çıktığını ileri sürdü. Buna göre modern insanlar Afrika'da gelişmeye devam ettiler ve 100.000 yıl önce ve muhtemelen 160.000 yıl kadar erken bir tarihte Orta Doğu'ya yayıldılar. Modern insanların farklı yerlere yerleşimi ancak son 50.000 yılda oldu. Dünyanın dört bir yanındaki farklı coğrafi bölgelerdeki modern insanlarda bulunan farklı fiziksel özelliklerin, yalnızca son 60.000 yılda farklı ortamlara gösterilen adaptasyonun sonucu olduğuna inanılıyor.
Modern insanlar yayıldıkça, diğer tüm insan türlerinin yerini aldı. Afrika ve Avrupa'da Homo heidelbergensis'in yerini modern insan aldı; tıpkı Homo erectus'un Asya'daki yerini ve Homo neanderthalensis'in Avrupa'daki yerini aldığı gibi. Bu modelin en uç sürümünde modern insanların herhangi bir çiftleşme olmaksızın önceki insanların yerini aldığı ileri sürüldü. Daha az ileri uçlu sürümlerde bu popülasyonlar arasında melezlemeler olduğu ancak gen akışının oldukça sınırlı olduğu belirtildi.
"Afrika Dışından" modelinin çeşitli farklı adları vardır: "Cennet Bahçesi" hipotezi ve "Nuh'un Gemisi" hipotezi gibi.
Çok Bölgeli Model
"Çok Bölgeli" model, insan atalarının yaklaşık iki milyon yıl önce Afrika'yı ilk kez terk ettiğinde, Afrika, Asya ve Avrupa'da bölgesel gruplar oluşturduklarını ileri sürer. Modern insanlar daha sonra Afrika'daki tek bir insan grubundan ziyade tüm bu bölgelerde eş zamanlı olarak geliştiler. Farklı bölgesel popülasyonlar arasında melezleşme meydana geldi. Coğrafi olarak ayrılmış popülasyonlar, melezlemeden kaynaklı genetik karışım yoluyla genetik anlamda birbirine benzer kaldılar ve bu böylece tek bir tür oldular. Dünyanın farklı coğrafi bölgelerinden modern insanlarda bulunan farklı fiziksel özelliklerin Afrika, Asya ve Avrupa'ya yerleşilen çok uzun bir süre içinde evrimleştiğine inanılır.
"Çok bölgeli" model "Bölgesel süreklilik" modeli olarak da biliniyor.
İnsanın Kökenine Dair Günümüzdeki Teoriler
Yeni fosiller, gelişmiş DNA araştırmaları ve tarihleme teknikleri dahil en yeni bulgular modern insanın (Homo sapiens) kökenlerinin karmaşıklığını doğruluyor. Kanıtlar hala tüm modern insanların yaklaşık 60.000 yıl önce Afrika'dan yayılan Afrikalı bir Homo sapiens popülasyonundan türediğini gösterir ancak aynı zamanda yerel arkaik popülasyonlarla oldukça yoğun biçimde iç içe geçtiğimizi de gösteriyor (Afrika'dan gelmemiş tüm insanlarda Neandertal ve Denisova genleri bulunur) ve bu yerel popülasyonlar türümüzün yaşamda kalmasına katkıda bulundu. Tıpkı Neandertallerin bağışıklık sistemimizi güçlendirmesi gibi. Bu nedenle Afrika Dışından modelinin genel temeli geçerli olsa da daha kapsamlı bir yaklaşım gerektiriyor.
Hibritleşme ile Son Afrika Kökeni
Kanıtlar Neandertal ve Denisova'ya özgü özelliklerin Avrasya'da, Homo sapiens'e özgü özelliklerin ise Afrika'da ortaya çıktığını gösterir. Bu dönemlerde Afrika ve Avrasya birbirinden soyutlanmıştı. Ta ki H. sapiens Afrika'dan dağılıp bu iki (ve muhtemelen diğer bilinmeyen arkaik türler) ile çiftleşene dek. Modern insanlar bu parçalı haldeki yerel grupların yerini aldılar. Bugün yaşayan insanlarda düşük yüzdede Neandertal ve Denisova geni bulunması teoriyi neredeyse kanıtlıyor.
Belirsiz kalan şeyse atasal modern insan gruplarının Afrika'da ilk başta nasıl etkileşime girdiğidir. Homo sapiens bazılarının inandığı gibi sonradan dışarı yayılan küçük bir yerel nüfustan mı yoksa geniş bir alandaki birden fazla grup arasında yaşanan melezleme yoluyla mı ortaya çıktı? İnsanın ne zaman ve nereden geldiğinin en büyük sorularından biridir.
Yeni fosil keşifleri modern insanın fiziksel özelliklerinin bütün olarak ortaya çıkmadığını, kademeli geliştiğini gösteriyor. Fas'taki Jebel Irhoud arkeolojik alanından çıkarılan ve yaklaşık 300.000 yıl öncesine tarihlenen Homo sapiens'e ait kafatası, modern görünümlü bir yüze ancak uzun, arkaik görünümlü bir beyin kabuğuna sahiptir. Bu bulgu bugünkü küresel beyin kabuğumuzun sonradan adım adım evrimleştiğini gösteriyor.
Buna ve Etiyopya'daki Herto ve Omo Kibish gibi sapiens kalıntılarına dayanarak Homo sapiens evriminin Afrika Çok Bölgeli Modeli ile gerçekleştiği 2018'de Eleanor Scerri ve Chris Stringer (Afrika Dışından modelini geliştiren) tarafından önerildi. Teori, ilk Homo sapiens'lerin büyük çeşitlilik gösterdiğini ve türümüzün tek bir kökenden ziyade Afrika'daki sayısız popülasyonun karışımından ortaya çıktığını öne sürüyor.
Asimilasyon Modeli
Çoğu araştırmacı Hibritleşme ile Son Afrika Modeli'nde hemfikir olsa da, insan türleri arasında daha farklı bir etkileşim olduğu ve bu etkileşimin modern insanın kökeninde rol oynadığına dair bir teori de var. Bu teori Homo sapiens'in DNA'sının Afrika dışındaki popülasyonlarla nasıl karıştığını açıklamada farklılık gösterir. Bazı H. sapiens özellikleri gerçekten de Afrika'da ortaya çıkmış olsa da, yeni modern özelliklerin evrimi, insanların Avrasya'ya yayılması ve Neandertaller ve Denisovalılar ile kapsamlı biçimde iç içe geçmesiyle oldu. Dolayısıyla bu model modern insanın kökeninin arkaik Avrasya popülasyonlarıyla son 100.000 yıl içinde gerçekleşen yüksek düzeyde asimilasyondan geldiğini öne sürüyor.
Peki diğer türden insanlarla melezleştiğimiz ve doğan yavruların da yaşayabilir atalar ürettiği göz önüne alındığında diğer arkaik insanlarla nasıl ilişki kurduk?
Homo sapiens, kendisini diğer insanlardan ayıran ve ayrı bir tür olarak sınıflandırılmayı hak eden fiziksel ve genetik özelliklere sahip. Ancak Neandertallerle çiftleşmemiz gibi, bazı bilim insanları biyolojik tür anlamında onlardan ayrı bir tür olarak sınıflandırılmamız gerektiğini düşünüyor. Ancak türleri biyolojilerine göre tanımlamak özellikle insan türünü tanımlamaya gelince büyük sınırlamalar doğurur.