İran'ın Tarihi, Etnik Yapısı, Yönetim Biçimi, Dini ve Dili

İran, güneybatı Asya'nın dağlık, kurak ve etnik açıdan zengin bir ülkesi. İran büyük oranda yüksek dağ sıralarıyla çevrili merkezi bir çöl platosundan oluşuyor. Nüfusun çoğunluğu bu haşin, susuz ovanın kenarlarında yaşamakta.

Başkenti Elburz Dağları'nın güney eteğinde yer alan ve karmakarışık bir metropol olan Tahran'dır. Bir zamanlar göz alıcı mimarisi ve yemyeşil bahçeleri ile ünlü olan şehir, 1978-79 İran İslam Devrimi'ni izleyen on yıllar içerisinde harap edildi ve daha sonraki yıllarda elde kalan tarihi binaları korumak ve şehrin park ağını genişletmek adına bazı çabalar sarf edildi. Tahran'da olduğu gibi, İsfahan ve Şiraz gibi şehirler modern binaları ve tarihi yapıları bir arada barındırıyor ve önemli eğitim, kültür ve ticaret merkezleri olarak hizmet ediyorlar.

İran Hakkında Temel Bilgiler

• Resmi adı: İran İslam Cumhuriyeti
• Başkent: Tahran
• Nüfus: 82,9 milyon (2019)
• Resmi dil: Farsça
• Para birimi: Riyal
• Yönetim biçimi: Teokratik cumhuriyet
• İklimi: Çoğunlukla kurak veya yarı kurak, Hazar kıyısı boyunca subtropikal
• Yüzölçümü: 1.648.195 kilometre kare
• En yüksek noktası: Demavend Dağı (5.625 metre)
• En düşük noktası: Hazar Denizi (-28 metre)

İran'ın Kısa Tarihi

Pers imparatorluğunun kalbi olan İran, stratejik konumu ve bol doğal kaynakları nedeniyle uzun zamandır bölgedeki sömürgecilik ve süper güç rekabetinde önemli bir role sahip. Ülkenin kendine özgü kültürü ve toplumunun kökleri MÖ 550'de kurulan Ahameniş İmparatorluğu dönemine dayanmakta. O zamandan beri bölge geleneksel olarak Pers adıyla bilindi. Helenistik Seleukoslar, yerli Partlar ve Sasaniler de dahil olmak üzere yerli ve yabancı fetih ve göçmen dalgalarından etkilendiler. İran'ın MS 7. yüzyılda Müslüman Araplar tarafından fethedilmesi, İran kültürü üzerindeki en kalıcı etkiye sahip oldu.

8. yüzyılın sonunda patlak veren İran kültür rönesansı Pers edebiyat dilinin yeniden canlanmasını sağladı (yine de Pers dili bugün büyük oranda Arapçalaştırıldı) ve 9. yüzyılın sonunda ortaya çıkan Tahiriler ile bölgede yerel Pers İslam hanedanları kurulmaya başlandı. 16. yüzyılın başlarında Onikicilik Şiiliğini resmi inanç olarak tanıtan Safevilerin yükselişine kadar bölge Pers, Türk ve Moğol fatihlerinin ardışık akınlarının etkisi altında kaldı. Sonraki yüzyıllarda Şii din adamlarının devlet destekli yükselişi ile, Fars kültürü ile Şii İslamı arasında bir sentez kuruldu.

1736'da Safevilerin yıkılmasıyla bölge yönetimi birkaç kısa ömürlü hanedanın eline geçti ve sonunda 1796'da Azerbaycan Türkleri olan Kaçar Hanedanı'nın yükselişine tanık olundu. İran'ın içişlerindeki Avrupa güçlerinin artan etkisi ile Kaçar Hanedanı'nın önü kesildi. Yaşanılan ekonomik ve politik zorlukların yanında, sosyal ve politik konularda Şii din adamlarının artan gücü hanedanın yıkılışını getirdi.

İlgili

Meksika'nın Tarihi, Etnik Yapısı, Yönetim Biçimi

Kuveyt'in Tarihi, Ekonomisi, Coğrafyası, Dili ve Dini

Moğolistan'ın Tarihi, Ekonomisi, Dini, Dili ve Yönetim Biçimi

İran'daki çekişmeler 1925 yılında Pehlevi ailesinin başa gelmesine neden oldu. İran'ı modernize etmek uğruna zayıfça planlanmış çabalar, yaygın bir memnuniyetsizliğe yol açtı ve hanedanın 1979 devriminde yıkılmasını sağladı. Bu devrim ile din adamları tarafından yönetilmeye başlanan İran, İslami teokrasi ile parlamenter demokrasinin bir karışımına sahip oldu.

Dünyanın tek Şii devleti olan İran kendisini daha sonra komşu Irak ile uzun vadeli bir savaşta buldu ve savaş ülkenin kaynaklarını tükenme noktasına getirdi. İran İslam cumhuriyetinin uluslararası terörizme destek verdiği düşüncesinin yayılmasıyla ülke küresel toplumdan dışlandı. 20. yüzyılın son on yılında hükümetin içinde reformcu unsurlar yükseldi, hem din adamlarının katı yönetimine hem de İran'ın uluslararası toplumdaki politik ve ekonomik tecritine karşı çıktılar.

İran'ın Coğrafi Konumu

İran kuzeyde Azerbaycan, Ermenistan, Türkmenistan, Hazar Denizi ile, doğuda Pakistan, Afganistan, güneyde Basra Körfezi, Umman Körfezi ve batıda ise Türkiye ve Irak ile sınır komşusu. İran ayrıca Basra Körfezi'ndeki bir düzine adayı kontrol ediyor. 7.680 km sınırın yaklaşık üçte biri sahilden oluşmakta. İran'ın yüksek iç havzasını çevreleyen bir dizi dev sıradağlar var. Ülkenin çoğu 460 metrenin üstünde oturuyor. Toprakları kuzeyde Hazar Denizi'ni 650 km ile çevreler. Güney kıyıları ise 600 metre alçalarak Basra Körfezi ve Umman Körfezi ile buluşur.

Zagros Dağları İran'ın kuzeybatıdaki Türkiye ve Irak sınırlarından güneydoğudaki Hürmüz Boğazı'na kadar uzanmakta. Daha güneyde İran'ın büyük merkezi platosu ile Mezopotamya ovaları arasında yer alan 200 km genişliğinde paralel sırtlar var. Arazi son derece engebelidir, erişimi zordur ve büyük ölçüde göçebeler tarafından kullanılır.

Hazar Denizi'nin güney kıyısındaki Elburz Dağları doğuda Horasan sınırına kadar ulaşıyor. Sıradağlardaki en yüksek tepe, İran'ın en yüksek noktası olan karla kaplı Demavend Dağı'dır. İran'ın pek çok bölgesi tecrit edildiğinden, yetersiz araştırma nedeniyle zirvelerinin çoğunun yükseltisi hala tartışma konusu; Demavend Dağı yüksekliği genellikle 5.671 metre olarak veriliyor.

İran İklimi

İran'ın iklimi subtropikalden subpolara doğru değişir. Kışın Sibirya merkezli yüksek basınç kuşağı, batı ve güney İran platosunun içine doğru ulaşır ve Hazar Denizi, Basra Körfezi ve Akdeniz'in ılık suları üzerinde alçak basınç oluşturur. Yaz aylarında güneyde Dünya'nın en alçak basınç merkezlerinden biri görülüyor.

Yükseklik, enlem, deniz etkileri, mevsimsel rüzgarlar, dağ sıraları ve çöllere olan yakınlık, İran'ın günlük ve mevsimsel sıcaklıklarında önemli dalgalanmalar yaratmakta. Kuzistan bölgesinin Abadan ilinde gündüz ortalama yaz sıcaklığı 43°C iken, Doğu Azerbaycan eyaletindeki Tebriz'in ortalama gündüz kış sıcaklığı neredeyse donma noktasındadır. Yağışlar güneydoğuda 50 mm'den daha azken, Hazar bölgesinde yaklaşık 1.980 mm'ye kadar yükseliyor. İran ikliminde yıllık ortalama yağış yaklaşık 400 mm ve bu yönüyle Türkiye ile aynı.

İran'da Hayvan ve Bitki Yaşamı

İran'ın yalnızca onda biri ormanlık ve ormanlar en yaygın şekilde Hazar bölgesinde. Meşe, kayın, ıhlamur, karaağaç, ceviz, kül ve gürgen ülkede yaygın ağaçlar arasında. Çöllerde ise yavşan bitkisi görülüyor. Akasya, cüce palmiye ve kunar ağacı 900 metrenin altındadır.

İran hayvanları arasında ormanlık dağlarda yaşayan leopar, ayı, sırtlan, yaban domuzu, dağ keçisi, ceylan ve kunduz var. Çakallar ve tavşanlar ülkenin iç kısmında yaygınlar. Yabani eşek Lut Çölü'nde yaşar. Hazar bölgesinde çitalar ve sülünler mevcut ve ülkenin çoğu yerinde keklikler var. Martılar, ördekler ve kazlar gibi su kuşları Hazar Denizi ve Basra Körfezi kıyılarındayken, şahinler çöle yuva yapar. Geyik, kirpi, tilki ve 22 tür kemirgen yüksek rakımlı bölgelerde yaşıyor. Belucistan'da palmiye sincapları ve Asya kara ayıları mevcut. Kaplanlar bir zamanlar Hazar bölgesi ormanlarında yaşadı, ancak şimdi soyları tükendi. Basra Körfezi'nde 200'den fazla balık türü yaşamakta.

İran İnsanlarının Etnik Kökeni

İran kültürel anlamda çeşitliliği olan bir toplum ve etnik gruplar arası ilişkiler genellikle dostane nitelikte. İran'a hakim olan etnik ve kültürel grup, ana dili Farsça olanlardan oluşur. Genellikle Pers olarak bilinen insanlar karışık atalara sahipler. Ülkede önemli oranda Arap ve Türk yaşıyor. Bunun yanında Kürt, Beluç, Bahtiyari, Lur ve diğer küçük azınlıklar (Ermeniler, Süryaniler, Yahudiler, Brohi ve diğerleri) var. İran'daki Persler, Kürtler ve diğer Hint-Avrupa dillerini konuşanlar, MÖ 2000 yılında Orta Asya'dan bugünkü İran'a göç etmeye başlayan Aryan kabilelerinin torunlarıdır.

İran'da yaşayan Türk soyundan insanlar, MS 11. yüzyılda bölgeye Orta Asya'dan gelen kabilelere mensuplar. Arap azınlıklar ise 7. yüzyıl İslam fetihleri ile ağırlıklı olarak ülkenin güneybatısına (Arabistan olarak da bilinen Kuzistan'a) yerleşti. Kürtler çoğunlukta İran'ın batı dağlarındaki kırsal kesimde, göçebe olarak yaşıyor. Kürtler, İran nüfusunun sadece küçük bir bölümünü oluşturan bir grup. Hem 1979 devriminden önce hem de sonra, komşu Türkiye ve Irak'taki gibi, ulusal yaşama dahil olma tekliflerini reddettiler. Çoğu zaman doğrudan bölgesel özerklik ya da bölgede bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasını istediler.

En büyük Türk grubu, İran'ın kuzeybatı köşesindeki sınır illerinde yaşayan, tarım ve hayvancılık yapan Azerbaycanlılardır. Diğer iki Türk etnik grubu Basra Körfezi'nin kuzeyindeki Şiraz bölgesindeki Kaşkay ve kuzeydoğusundaki Horosan Türkmenleri'dir. Yahudiler, Süryaniler ve Araplar nüfusun sadece küçük yüzdesini oluşturuyor. Yahudilerin İran'daki izleri MÖ 6. yüzyıldaki Babil Sürgünü'ne uzanır ve Ermeniler gibi etnik, dilsel ve dini kimliklerini koruyorlar. Her iki grup geleneksel olarak en büyük şehirlerde yaşar. Asuriler kuzeybatıda yoğunlaşmış ve Araplar ise Kuzistan'da ve Basra Körfezi adalarında yaşıyor.

İran'ın Dili

Persçe (Farsça) İran'ın baskın ve resmi dili olmasına rağmen, üç dil ailesine ait (Hint-Avrupa, Altay ve Afro-Asya) bir dizi dil ve lehçe konuşulmakta. İranlıların yaklaşık dörtte üçü Hint-Avrupa dillerinden birini konuşuyor. Nüfusun yarısından biraz fazlası Hint-İran grubunun Pers dili olan Farsça lehçesini konuşur. Dilin daha rafine bir çeşidi olan edebi Farsça, çoğu İranlı tarafından bir dereceye kadar anlaşılabilir. Farsça aynı zamanda edebiyat, gazetecilik ve bilimin baskın dili. Nüfusun onda birinden azı Kürtçe konuşur. Lur ve Bahtiyari toplumları Farsçadan farklı ancak yakın ilişkili olan Lurca'yı kullanır. Hint-Avrupa ailesinden tek dil olan Ermenice yalnızca Ermeni azınlık tarafından konuşuluyor.

Altay dil ailesi, İran nüfusunun yaklaşık dörtte biri tarafından konuşulan Türk dilleriyle temsil edilmekte; çoğu modern Türkçe'ye benzer bir dil olan Azerice'yi kullanıyor. Başka bir Türk dili olan Türkmen dili İran'daki çok az sayıda Türkmen tarafından konuşulur.

1979 Devrimi'nden önce İngilizce ve Fransızca ve daha az oranda Almanca ile Rusça, eğitimli sınıf tarafından yaygın olarak kullanılıyordu. Bugün Avrupa dilleri daha az kullanılıyor, ancak yine de okullarda ve üniversitelerde öğretilir.

İran'ın Dini

İranlıların büyük çoğunluğu resmi devlet dini olan İsnâaşeriyye veya Onikiciler mezhebinin Müslümanları. Kürtler ve Türkmenler ise ağırlıklı olarak Sünni Müslümanlar, ancak İranlı Araplar hem Sünni hem de Şii'dir. Ülke genelinde küçük Hristiyanlar, Yahudiler ve Zerdüşt toplulukları var. Şii mezhebi dinin yayılmaya başladığı ilk yıllardan bu yana Müslümanların bölünmesinde önemli bir role sahip oldu.

İran Şiiliğinin iki temel taşını Şiilerin mehdi olduğuna inandıkları 12. imamın (Mehdi Muntazar veya Muhammed Mehdi) dönüşü ve onun şehit atalarına olan saygı oluşturur. İmamın yokluğu, makam tutkusu olan ve İslam dünyasında benzersiz unvan ve onurlara sahip güçlü Şii din adamlarının ortaya çıkmasına katkıda bulundu. Şii din adamları 1979 devriminden bu yana İran'da baskın siyasi ve sosyal güç haline geldiler.

İran Ekonomisi

İran ekonomisi %50 ila 70 oranında petrol ve doğal gaz ihracatına dayanıyor. 2019'da kişi başına düşen GSYİH 5.800 ABD Doları'dır (Türkiye 8.957). Ancak İranlıların %15'i yoksulluk sınırının altında yaşıyor ve %12'si işsiz.

İran'ın ihracat gelirinin yaklaşık %80'i fosil yakıtlardan gelmekte. Ülke ayrıca az miktarda meyve, taşıt ve halı ihraç etmektedir. İran'ın para birimi Riyal'dir. Ocak 2020 itibariyle 1 ABD Doları = 42.200 Riyal'a eşit.

İran ekonomisinin karşı karşıya olduğu en zorlu engel uluslararası toplumdan dışlanmış olması. Bu tecrit, pazarlarının kısa ve uzun vadeli büyümesini engelledi, ülkenin yüksek teknolojiye ve yabancı yatırımına erişimini kısıtladı. İran'ın dışa kapanıklığı, hem postmodern karışıklıkların ortaya çıkmasından korkan yabancı düşmanı muhafazakar siyasilerin hem de özellikle İran'ı uluslararası terörizmi desteklemekle suçlayan ABD yaptırımlarının bir sonucu.

İran, 1979 devriminde ekonomik bağımsızlık, tam istihdam ve konforlu yaşam standardı vaat etse de 20. yüzyılın sonlarında ülkenin ekonomisi bir takım engellerle karşılaştı. 1960'dan bu yana azalan tarım sonucu 1990'da ülke büyük gıda ithalatçısı haline geldi. Hükümet, iletişim, ulaşım, üretim ve enerji altyapılarını (potansiyel nükleer enerji tesisleri dahil) geliştirmeye ve iletişim ve ulaşım sistemlerini komşu devletlerin sistemlerine entegre etmeye çalışıyor.

İran Yönetim Biçimi

1979 Devrimi'nden bu yana İran karmaşık bir hükümet yapısıyla yönetiliyor. En üstte, ordunun başkomutanı olan ve sivil hükümeti denetleyen Uzmanlar Meclisi tarafından seçilen Yüce Lider var.

Ardından en fazla iki 4 yıl görev yapan seçilmiş Cumhurbaşkanı gelir. Cumhurbaşkanı adaylarının Koruyucu Konsey tarafından onaylanması gerekiyor.

İran'da 290 üyeli Majlis adında tek meclisli bir yasama organı mevcut. Yasalar, Koruyucu Konsey tarafından yorumlandığı şekliyle yasalara uygun olarak yazılır. İran'da Yüce Lider aynı zamanda hakim ve savcıları atayan Yargı Başkanı'nı da atar.

İran Hakkında Sık Sorulanlar