Erimiş kayaların buzullara karşı fokurdayıp köpürdüğü, buharlı gayzerlerin Kuzey Kutbu üzerinde püskürdüğü ve erimiş su nehirlerinin ovalarda aktığı İzlanda'da ateş ve buz hüküm sürüyor. Avrupa'nın en büyük buzulu Vatnajökull'un hemen altındaki bölge son derece aktiftir: Buz örtüsü 1.000 metre kalınlığında olabilir ve bir dizi yanardağı saklamaktadır. Ortalama her iki ya da üç yılda bir, bu volkanlardan biri patlayarak muhteşem ama korkunç bir doğal felakete neden olmaktadır.
İzlanda: Ateşten Doğan Ülke
Kuzey Kutup Dairesi'ne yakınlığına rağmen İzlanda, New York'tan daha ılıman bir yıllık ortalama sıcaklığa sahiptir. Yer kabuğunun barut fıçılarından biri olan sıcak bir bölgenin tam ortasında yer almasına rağmen yüzeydeki her şey sıklıkla buzla kaplı gibi görünür.
Yerin birkaç yüz metresini kaplayan buzullar, ülkenin onda birinden fazlasını örtmektedir. Kuzey Kutbu, Antarktika ve Grönland'dan hemen sonra kesintisiz devam eden en büyük buz kütlesi Vatnajökull'dur. Buzun eridiği yerlerde, adada sırtlar ve dağların yanı sıra geniş ağaçsız bozkırlar ortaya çıkmıştır.
Norveç ve Britanya Adaları'ndan gelen ilk göçmenler olan Vikingler, "buz ülkesini" sert ve misafirperver olmayan bir yer olarak tanımlamışlardır. Yaklaşık MS 900 yılında Norveç Kralı Harald Fairhair'den kaçtıktan sonra burada kalmaya zorlandılar. İzlanda'nın 250.000 sakininin tamamı halen iklimin daha elverişli ve toprağın daha verimli olduğu güneybatıda ve sahiller boyunca kümelenmiş durumda. Son derece az sayıda insan uçsuz bucaksız ve ıssız tepeleri keşfetmek için iç bölgelere gitme cesaretini göstermiştir.
Kuzey Atlas Okyanusu'ndaki İzlanda adası sadece dünyanın en büyük volkanik adası olmakla kalmayıp aynı zamanda kar ve buzun hakim olduğu bir adadır. Ateş ve volkanlardan doğmuş benzer büyüklükte başka bir ada yoktur. Yerkabuğunun derinliklerinden gelen yoğun ısının yüzeye yükseldiği orta Atlantik sırtında yer alır. Sonuç olarak İzlanda, büyük çoğunluğu hala aktif olan bir dizi volkanla doludur. Her iki ya da üç yılda bir, çok sayıdaki volkandan biri patlayarak yeraltındaki magma odalarının akkor halindeki maddelerini boşaltır.
Tüm doğadaki en ilginç manzaralardan biri, sıcak lavın soğuk buzul buzuyla buluştuğu bir buzul volkanının patlamasıdır.
Bárðarbunga ve Grimsvötn: Aktif Bir Volkanik Sistem
Devasa Vatnajökull buz örtüsü yüzeyden bakıldığında sakin ve her şeyden önce soğuk bir görüntü verse de bu bir yanılsamadır. Avrupa'nın ikinci en büyük buzulunun 1.000 metreye kadar kalınlaşabilen buz örtüsünün altı kızışmaktadır. İzlanda Sıcak Noktası ve Orta Atlantik Sırtı'nın genişletilmiş volkanik bölgesi burada, volkanik adanın ortasına yakın bir yerde birleşmektedir. Bunun sonucunda yarım kilometre uzunluğunda devasa bir yeraltı magma kanalları, bacalar ve kraterler sistemi oluşmuştur.
Vatnajökull'un altında İzlanda'nın en yüksek ve en aktif volkanlarından bazıları bulunmaktadır. Adanın daha " aktif" sistemlerinden bazıları Bárðarbunga ve Grimsvötn'dür. İzlanda'nın en büyük patlamalarından biri, özellikle de Laki'nin 1783'teki büyük patlaması, bu rezervuardan gelen magma tarafından beslenmiştir.
Orta İzlanda'nın buzul volkanları genellikle düşük ve yüksek volkanik aktivite döngülerinden geçer. Volkanik faaliyet zamanlarında magma mantodan yükselir ve geniş yeraltı magma odalarını doldurur. Sistemin birçok kanalı ve yarığı nedeniyle kızgın kaya çekirdek odalarından volkanik sistemin eteklerine kadar uzanabilir.
Ancak İzlanda'nın bazı volkanları kanal sisteminin ötesinde de birbirleriyle bağlantılıdır. Bilim insanları, adanın kuzeyindeki Krafla yanardağı magma girişi nedeniyle genişlerken, Vatnajökull'un altındaki Bárðarbunga yanardağının (2.009 m yüksekliğinde) büzüldüğünü fark etmişlerdir. Bu "iniş-çıkış" fenomeni muhtemelen Dünya'nın mantodaki yarı erimiş magmasındaki basınç değişikliklerinden kaynaklanmaktadır.
Dünya'nın çekirdeğinden gelen yoğun enerji, genellikle bir buzul volkanının patlamasıyla, yaklaşık her iki ila üç yılda bir açığa çıkar. Bu düzen genel olarak geçerli olsa da, Bárðarbunga-Grimsvötn sisteminde 1938'deki büyük patlamadan ve ardından 1996'ya kadar süren olağanüstü sakin dönemden sonra kısa bir süre için bozulmuş gibi görünmektedir.
Ardından 2011 yılında Grimsvötn (1.725 m yüksekliğinde) tekrar patlamış ve atmosfere binlerce ton kül yaymıştır. 2014-2015 yıllarında ise İzlanda'nın en yüksek ikinci dağı olan 2.000 metre yüksekliğindeki Bárðarbunga patlamıştır. Bárðarbunga, İzlanda'da önceki 230 yılda görülmemiş bir ölçekte patlamıştır.
1996 Gjálp Patlaması
Ekim 1996'da, Vatnajökull buz örtüsünün altında yer alan Grimsvötn olarak bilinen yanardağ neredeyse 60 yıldır uykudaydı. Ancak volkanik sistem 20. yüzyılın sonlarında küçük depremlere neden oluyordu. Yanardağ 1996 yılında hareketlenmeye başlamıştır. Üst taraftaki Vatnajökull buzulundan 450 m kalınlığında bir buz tabakası her şeyi örtüyordu, ancak altta her şey fokurduyordu: Volkanik gazlar ve 1.000 dereceden fazla sıcak lavlar derin rezervuarlarından dışarı fışkırdı ve buzu eritmeye başladı.
Gjálp hyaloklastit sırtından gelen patlama ertesi gün buzu kırdı. Oluşan krater havaya 4.000 metreden fazla bir kül bulutu gönderdi. Takip eden 12 gün boyunca, patlamadan kaynaklanan ince bir kül tabakası buzulun yarısını kapladı. Patlama 13 Ekim'de sona erdi. Fakat en kötüsü henüz gelmemişti.
Jökulhlaup Buzul Seli
Vatnajökull'un buzul yüzeyi normale dönüyor gibi görünse de, altında buz örtüsü tarafından gizlenen bir trajedi gelişmeye başlamıştı :: Büyük miktarlarda eriyik su hala yanardağın merkez üssünden Grimsvötn yanardağının yeraltı rezervuar gölüne doğru yol alıyordu. Her saniye 500 ila 700 metreküp su girişi sonucunda gölün su seviyesi kritik noktanın çok üzerinde artmaya devam ediyordu. Bunun nedeni, jeotermal ısı nedeniyle buzul tabanından her yıl eriyen ve Grimsvötn rezervuarını dolduran buz miktarıydı.
Günümüzde jeotermal ısı nedeniyle her yıl 500 metreküp buz erimeye devam etmektedir. Bu nedenle, her dört ila altı yılda bir, gölün çıkışı nispeten ince bir buz bariyeri tarafından engellenerek jökulhlaup veya buzul akıntısı olarak bilinen bir fenomene neden olur. Daha sonra buzulun altından ani bir sel patlar ve alçak bölgeleri sular altında bırakır. 1996'daki patlamadan kaynaklanan Jökulhlaup seli, 1938'den bu yana yaşanan en kötü sellerden biriydi.
Hekla Dağı: Volkanik Bir Zirve
Yaklaşık 1.500 metre yüksekliğindeki Hekla yanardağı, yerel halk tarafından uzun zamandır "cehenneme açılan kapı" olarak görülüyor. Bugün bile İzlanda'nın en tanınmış ve aktif yanardağlarından biridir. İzlanda'nın güneybatı köşesini boydan boya kesen levha sınırının tam ortasında yer almaktadır.
Heklugja, Hekla'nın güneybatıdan kuzeydoğuya doğru 5,5 km boyunca uzanan uzun, düzensiz sırtının en aktif kısmıdır. Heklugja zaman içinde bir dizi patlayıcı püskürme ile oluşmuştur. Volkanın en son patlamalarından kalan son kraterler ve çatlaklar bu sırt boyunca sıralanmıştır. Sırt defalarca yeni patlamalarla parçalanmış, derin kırıklar ve enine çatlaklar bırakmıştır. Hekla'yı sadece dar cephesinden gözlemleseniz bile, tipik bir koni biçimli stratovolkan olduğunu görebilirsiniz.
İzlanda'nın şimdiye kadarki en şiddetli patlamalarından biri, kaydedilen ilk Hekla patlaması sırasında meydana gelmiştir. Dağın eteklerindeki bir vadi olan Pjorsardalur yerle bir olmuştur. MS 1104 yılındaki patlama sırasında 2.500 metreküpten fazla tephra (lav parçaları, kül ve ince döküntüler) kuzeybatıya doğru kilometrelerce uzağa savruldu. Sonunda tephra adanın neredeyse üçte ikisini kaplamıştı. Modern zamanlarda, bu ince tabakanın volkanologlar ve jeologlar için buzul buzu veya diğer volkanlardan gelen lav birikintilerini tarihlendirmede çok değerli bir zaman belirteci olduğu görülmüştür.
Volkan bilimciler, Hekla Volkanı'nı farklı ve önemli bir nedenle ilginç buluyorlar: Bu volkanın içinde bulunan magma, orada olmaması gereken bir özellik taşıyor. Hekla Volkanı'ndaki magma, bazı kimyasal benzerliklere sahip olmasına rağmen, Pasifik'teki subdüksiyon bölgelerinde bulunan lavlarla kimyasal olarak farklılık gösteriyor. Yani, Hekla'nın magmasının kimyasal bileşimi, diğer yerlerdeki volkanlarla kıyaslandığında benzersiz ve yalnızca İzlanda'ya özgüdür.
Magmanın bileşimi ve Hekla'daki bir patlamanın yoğunluğu çok değişkendir. Volkanologlar, patlamalar arasındaki durgunluk dönemi ne kadar uzun olursa, bir sonraki patlamanın o kadar güçlü olduğunu keşfetmişlerdir. Hekla önceki 70 yıl boyunca bir tür düzene girmiş gibi görünüyor: Yaklaşık on yılda bir ya da iki kez uyanıyor ve İzlanda'nın buzları üzerine ateş ve kül püskürtüyor.
Son Hekla Patlaması
2000'in 26 Şubat'ına denk gelen bu özel hafta sonunda, anormal hareketliliğin nedeni Hekla yanardağıydı. Magma yüzeye çıkarken, 7 kilometre uzunluğunda parlak bir yarık oluştu. İki saat içinde lavlar bu yarıktan ve volkanın doğu kanadındaki yamaçlardan aşağı dökülmeye başladı. Patlama sonucu 10 kilometre yüksekliğinde gri bir kül bulutu oluştu. İzlanda'nın kuzeyinde, 300 kilometre uzakta bile gökyüzünden kül yağıyordu.
Kül ve lavlar çoğunlukla yanardağın kuzey ve doğusundaki ıssız bölgelere düştüğü için Hekla patlamasının ani etkileri çok az oldu. Radyoda kıyametin yaklaştığına dair yapılan tahminlerin ardından yüzlerce İzlandalı yanardağın kenarına gitti. Aynı anda yoğun bir kar yağışı başladı ve kısa süre içinde bölgeyi etkisi altına aldı. Sonuç olarak, 1.500 kişi iki dağ otoyolunda kar altında kalmış ve bozulmuş araçlarında mahsur kaldı.
Ardından gerçekleşen kurtarma çalışmaları 1973'teki Heimaey Eldfell patlamasından bu yana gerçekleşen en büyük kurtarma çalışmasıydı ancak bu kez üstesinden gelinmesi gereken lav değil kardı.
Eldfell Yanardağı'nın Tehlikesi
İzlanda adası, aynı zamanda sık sık depremlere neden olan bir levha sınırı üzerinde yer aldığından volkanik faaliyetler kaçınılmazdır. Daha küçük depremler sadece insanların başını kaldırmasına ya da en iyi ihtimalle anlık bir duraksamaya neden olsa da İzlandalılar sürekli bir tehdit altında olduklarının farkındadır.
İzlanda'nın güneybatı kıyısındaki Heimaey adasında bulunan Eldfell yanardağı 1973 yılında patladığında bütün bir topluluk tehlike altındaydı. Neredeyse iki kilometreden fazla bir mesafede, kayada açılan çatlaklar, birkaç metre yüksekliğinde fıskiyeler şeklinde erimiş lavları serbest bıraktı. Adanın yarısı daha sonra bir yarık nedeniyle parçalanmıştır. Vestmannaeyjar balıkçı topluluğunda yaşayan 5.300 kişi için tek umut acil tahliye kararı alınmasıydı.
İzlanda'nın büyük bölümünde nüfus ya çok azdır ya da hiç yerleşim yoktur, dolayısıyla volkanik bir patlamanın etkileri en fazla asgari düzeyde kalmaktadır. İronik bir şekilde, Eldey Adası'nın en işlek ve riskli bölgelerinden biri aynı zamanda en çok insanın yaşadığı yerdir. Reykjavik, İzlanda'nın 360.000 kişilik nüfusunun üçte birine ev sahipliği yapmaktadır. Eldey Adası'nın yeraltı özellikle Güney İzlanda Sismik Bölgesi olarak bilinen bu bölgede çalkalanmaktadır. Sismologların sensörleri tarafından günlük olarak çok sayıda küçük deprem tespit edilmektedir ve en yakın aktif yanardağ şehir merkezine 40 kilometreden daha az uzaklıktadır.
Hengill'in patlaması halinde büyük bir depremin veya volkanik patlamanın kendisinin şehir için önemli bir tehlike oluşturması mümkündür. Bu noktada yanardağın patlaması kaçınılmaz olduğundan Reykjavik halkı buna katlanmak zorunda kalacaktır.
Hengill Yanardağı: Başkentin Altında
İzlanda'nın güneyinde, başkent Reykjavik'e sadece 40 kilometre uzaklıkta bulunan Hengill yanardağı uzun süredir küçük çaplı huzursuzluk belirtileri gösteriyor. İzlandalı sismologlar ve volkanologlar bir süredir ülkenin başkenti çevresindeki bölgeyi inceliyorlar. Bunun nedeni, Reykjavik'teki yeraltı geriliminin artıyor olması.
Radyokarbon tarihleme, Hengill volkanik sisteminin en son patlamasının yaklaşık 1900 yıl önce olduğunu ortaya koymuştur. Seralar, gayzerler ve kaplıcaların hepsi jeotermal olarak ısıtılmaktadır ve yüzeye yakın lavlar da dahil olmak üzere bölgenin çevresinde bulunabilir.
Bazı günler Hengill çevresinde 24 saatlik bir süre içinde 1.200 kadar deprem olabilir ve bunların bazıları Richter ölçeğine göre 4 şiddetine kadar çıkabilir. Bu kadar yoğun bir sismik aktivite 20. yüzyılın ortalarından beri görülmemişti.
İzlanda Meteoroloji Ofisi'ndeki araştırmacılar bunu iyiye alamet olarak görmüyor. Dahası, eğer burası bu kadar aktif bir tektonik bölgeyse, neden 600 yıldır bu tektonik bölgede volkanik bir patlama olmadı?
Volkanologlar son 25 yıldır Feuerberg'in altında da artan bir faaliyet olduğunu bildirmektedir. Yanardağın iki magma odasından doğudakine daha fazla miktarda magmanın girdiğini keşfettiler. Görünüşe göre 10,000 yıl önceki son patlamasından sonra yeniden doluyor. GPS ölçümleri yer kabuğunun da magma odasının üzerinde kaydığını ortaya koyuyor. Yerin altında, sadece 4 yıl içinde 5 santimetrelik bir yükselme oldu. Diğer volkanlarla karşılaştırıldığında bu oldukça az olsa da, yüzeyin altında bir şeyler olduğunu gösteriyor.
Bu durum, volkanologların Hengill'i her an gözetim altında tutmaları için yeterli bir endişe kaynağıdır. Dünya yüzeyinin altındaki magma akışını izlemek için yanardağın yakınına özel bir ölçüm aleti yerleştirildi ve bu alet bulgularını uydu aracılığıyla doğrudan Reykjavik'e gönderiyor.
Ancak görünen o ki, İzlanda'nın diğer bölgelerinde de yangın yeniden alevleniyor. Araştırmacılar artık Vatnajökull buz tabakasının altında sıcak bir bölgenin kaynadığından oldukça eminler, her ne kadar buna ilişkin tahminler pek iç açıcı olmasa da. Araştırmacılar 200 kilometre genişliğinde ve 450 kilometre derinliğindeki magma kaynağının önümüzdeki yıllarda da oldukça aktif olacağını tahmin ediyor. Volkanologların görüşüne göre, patlamalar en fazla yılda bir kez bile meydana gelebilir.
İzlanda Meteoroloji Dairesi Depremleri Ölçüyor
Diğer ülkelerin aksine İzlanda Meteoroloji Dairesi deprem raporlaması ve izlemesinden sorumludur. Kurum, 1925'ten bu yana çoğunlukla ülkenin dört bir yanındaki çiftliklerde bulunan meteoroloji istasyonlarıyla hava durumu, rüzgar ve yağmurla ilgili verileri topluyor ve analiz ediyor.
Bu nedenle, önceden var olan altyapıya sismik izlemeyi dahil etmek mantıklı görünüyordu. Zaman içinde İzlanda'nın volkanik sıcak noktalarının çevresindeki çiftçiler tarlalarına giderek daha fazla sismometre yerleştirdi. Çiftçiler sadece sismometreleri izlemekten değil, aynı zamanda hava durumu raporlarını okumaktan da sorumluydu.
İnternetin ve uzaktan veri iletiminin ortaya çıkmasından önce göreceli bir sakinlik vardı: Haftada bir kez, gönüllü "okuyucular" verileri içeren kağıt ruloları ülkenin başkenti Reykjavik'e gönderiyordu. Ana ofise ulaşmak için telefon ya da telsiz kullanmak sadece gerçek acil durumlar için geçerliydi.
Günümüzde ölçüm ağının büyük bir kısmı otomatik olarak yapılıyor. Adanın en çok tektonik hareketliliğin yaşandığı güneybatı ve kuzeyi sürekli olarak izleniyor.
Sismograflara ek olarak GPS sensörleri, Dünya'nın en ince sarsıntılarını ve levha hareketlerini bile kaydediyor. Bu veriler, günün her saati faaliyette olan komuta merkezine veri bağlantısıyla "gerçek zamanlı" olarak gönderiliyor.
Görevli sismolog, sarsıntıların tektonik bir faaliyetin sonucu olup olmadığına ya da sismograflar tarafından tespit edilen sapmaların aslında Hengill ya da başka bir yanardağ patlamasının habercisi olup olmadığına karar verir. Yaklaşan bir patlamaya karşı uyarıda bulunmak için, sismogramlarda belirgin bir sarsıntı paterni görüldüğünde alarm veriyorlar.
Aslında İzlandalılar gerçek bir acil durumda ihtiyaç duyacakları her şeye sahip durumda olmalılar: Sensör ağına dayalı bir erken uyarı sistemi, depreme dayanıklı yapılar ve elektrik hatları mevcut ve neredeyse her yıl düzenli olarak felaket simülasyonları yapılıyor. Bu "kurtarma tatbikatlarının" en büyüğü, Reykjavik şehri yakınlarında 7 büyüklüğünde bir deprem meydana gelmesi durumunda ne yapılacağı konusunda gerçekleştiriliyor.
