Mezoamerikan top oyunu, ilginç ve etkileyici bir oyun stiline sahip Kolomb öncesi bir spordu. Bu top oyunu temelde dini bir ritüeldi ancak oynanma amacı Orta Amerika boyunca farklılık gösterdi. Gerçek bir atletik etkinlik ve seyirci sporu olmasıyla bugünkü sporlara benzer özellikler taşır. İlginç olansa topa vurmak veya elleri kullanmak yoktur; yalnızca kalçalar ve dizler kullanılır. Peki Mezoamerika top oyunu neydi ve nasıl ortaya çıktı?
Mezoamerika Top Oyunu
Bugün "top oyunu" denilen bu spor Olmek, Maya, Toltek ve Aztek gibi Mezoamerika kültürlerinde önemli bir yere sahipti. El Salvador'dan Amerika'nın güneybatısına dek top oyununun farklı türlerine işaret eden top sahalarının kalıntıları var. Top oyunu en az 2.000 yıl sürekli oynandı ve Meksika'daki korunmuş taş top sahaları, oyuna dair Mezoamerika sanatsal tasvirleri ve İspanyol kaynakları doğrudan kaynak sunar.
Peki amacı neydi? Oyun Mezoamerika halkı için güneş döngüsü, doğurganlık ve darı ile ilişkiliydi ve bu yüzden birincil işlevi teolojiktir. Dini boyutunun yanı sıra törensel bir şölen havasındaydı ve savaşın yerine geçmesi gibi sosyal ve politik özelliği oldu. Ancak eğlencenin yanında korku da taşıyordu çünkü seyirciler maç sonucuna dair bahse giriyor ve kaybedenler tanrılara kurban ediliyordu.
Kökeni
Top oyunu ilk kez en az 3.000 yıl önce bugünkü Meksika'da Veracruz kentine karşılık gelen yerde Olmek adlı halkça oynandı. Olmek bir Nahuatl/Aztek sözcüğüdür ve kauçuk ağaçlarına ve üretimine işaret ederek "kauçuk insanları" anlamına gelir. Oyunun birçok temel özelliğini ve bazı teolojik yönlerini oluşturan Olmeklerdi.
Mezoamerika uygarlığının erken döneminde (MS 450-700) top oyunu kısmen spor ve kısmen dini ritüel oldu. Henüz birleşik bir devlet ve imparatorluk olmayan Mayalarda top oyunu, merkezi önem taşıdı. Tüm farklı Maya kent devletlerinde durum böyleydi. Maya kültürü kuzeye ve güneye, bugünkü Meksika ile Guatemala bölgelerine dek yayıldı.
MS 900-1521'teki Orta Meksika Vadisi bulguları, top oyununun fazla değişmeden sürdüğünü gösterir. Top sahaları ve oynanış yakındı ancak dini noktada unsurlar değişti ve popüler dövüş kültlerinden eklemeler yapıldı. Özellikle Aztek sahalarında kafatasları sergilenir. Maçı kaybedenlerin kurban edildiğinin işaretidir. Azteklerin ullamaliztli dediği bu top oyunu bugün ulama olarak hala oynanıyor.
Top Oyunu Nasıl Oynandı?
Top sahalarının yapısı Amerika'da bölgeden bölgeye değişti. Çoğu dikdörtgenken bazıları ovaldir ve gol işlevi gören zorlu çemberler vardır.
Top oyunu genelde 7 oyuncudan oluşan 2 takımla oynandı. Kauçuk topu rakibinin sınır bölgesine fırlatan veya topu sahanın yanındaki çemberden geçiren takım puan kazandı. Halka sistemini Toltekler (MS 900-1168) getirdi. Mezoamerika top oyunu bu yönüyle Amerikan futbolu, futbol ve basketbola benzerdi. Topla nasıl oynandığı ise oyunu benzersiz kıldı: Topa vurmak veya elleri kullanmak yoktu; yalnız kalça ve diz kullanıldı.
Top hava ile dolu değildir ve oldukça serttir. Hem vurması bazen acı verici hem de topun çarptığı kişi için tehlikelidir. Bu yüzden sanatsal kabartmalarda sporcuların bel kemerine benzer sert giysiler ve kask kullandığı görülüyor. Çoğu saha duvardan yapıldı. Sonraki yüzyıllarda ortadaki düzlüğe bağlanan paralel eğimli sahalar yapıldı.
Kaybeden Kurban Ediliyor
Mezoamerika'da top oyununun birincil amacı Maya kozmogonisi gibi dini düşünceleri canlandırmaktı. Tüm Maya top sahaları güneş döngüsünün ve mevsimlerin göstergesi olan kuzey-güney üzerinde uzanır. Kuzey, yaz gündönümüne işaret etti ve ekinoks kutlamaları sırasında maçlar düzenlendi. 16. yüzyıl Popol Vuh adlı Maya kozmolojik metninde Maya tanrılarının bahar ekinoksunda top oyunu oynadığı yazar. Topu sahada bulunan çemberden geçirmek maçı direk kazandırır. Bu denli önemli olduğundan uzmanlar çemberin güneşin yeraltı dünyasına girişi veya çıkışı düşüncesini temsil ettiğine inanıyor.
İnsan kurban etmek Mezoamerika kültürlerinin vazgeçilmezidir. Maya kenti Chichen Itza'daki top sahasına yakın kabartmalarda kurban edilen insanlar tasvir edilir. Bir tasvirde galip takımın kaptanı kaybeden takım kaptanını kurban eder. Kaybeden oyuncuları kurban etmenin her maçı kapsamadığı düşünülür ancak top çemberden geçtiyse mutlaka kurban olurdu.
Top oyunu ilk kez icat edildiğinde bu denli şiddetli değildi. Mezoamerika toplumları arasında Aztekler en çok insan kurban edenlerdir ve top oyunu bile bunu değiştirmedi. Yakalanan düşmanlar tutsak alınır, birkaç gün aç bırakılır ve daha sonra uzman top oyuncularına karşı oynatılırlardı. Kazanma şansları olmayıp, ritüeller ile kurban edildiler.
Top Oyununun Dinden Ayrı Yönü
Top oyunu sporu halka açıktı. Aztek el çizimlerinde ve 17. yüzyıl İspanyol kaynaklarında oyunların tüm gün sürdüğü görülür. Oyuna şarkılar, danslar, göstermelik savaşlar ve şölenler eşlik eder. Top oyunu, Antik Roma'daki at arabası yarışları gibi kanlı gösterilerdi. Bu sahalar siyasi etkinlikler ve diğer kutlamalar için de kullanıldı. Chichen Itza'daki sahadan çıkarılan çanak çömlek, deniz kabuğu ve kaseler top oyununun Mezoamerika diplomasisinde ve siyasetinde rol oynadığını gösteriyor. Oyunun ekonomik yönü de önemliydi: Mendoza el yazmasında Aztek İmparatorluğu'nun güney eyaleti Tochtepec'in yıllık haraç olarak Tenochtitlan'a 16.000 kauçuk top ürettiği yazar.
Kaynakça ve ek bilgiler: