Genellikle Kanada ve Amerikan geyiklerini etkileyen ölümcül bir nörolojik bulaşıcı hastalık olan Zombi Geyik Hastalığı (Chronic wasting disease) Kuzey Amerika'da hızla yayılıyor. En son Mart 2022'de Kuzey Carolina'da tespit edilen Zombi Geyik Hastalığı, 30 ABD eyaleti ve dört Kanada eyaletinin ardından Norveç, Finlandiya, İsveç ve Güney Kore'de görüldü. Tennessee Üniversitesi'ne ait batı Tennessee'deki 18.400 dönümlük Ames Tarım Araştırma ve Eğitim Merkezi'nde orman ve vahşi yaşam ekolojisi profesörü olan Dr. Allan Houston, CWD hakkında bilinenleri ve vahşi yaşam bilimcilerinin anlamaya çalıştıkları hakkında bir makale ele aldı.
Zombi Geyik Hastalığı Hayvanları Nasıl Etkiliyor?
Zombi geyik hastalığı bulaşıcı ve acımasızdır. Yani tedavisi yok, hayattaki hasta hayvanları test etmenin bir yöntemi yok ve vahşi doğadaki popülasyona enfeksiyon bir kez bulaştığında, hayvandan hayvana yayılmasını durdurmanın mantıklı bir yöntemi yok.
Virüs bulaşmış bir geyik tipik olarak 18 ay ila iki yıl arasında yaşama veda ediyor. Genellikle belirti göstermedikleri uzun bir kuluçka dönemi var. Ardından hastalık ilerledikçe hayvanlar cansız görünmeye ve kilo kaybetmeye başlıyor.
Son altı haftada amaçsız ve tehlikelere karşı umarsız görünürler. Ayrıca bir deri bir kemik görünecek ve salyaları akacaktır. Çoğunlukla, yere düşmemeye çalışıyormuş gibi bacaklarını değişik açılarda açarak dururlar.
İsmindeki "zombi geyik" tanımından dolayı genellikle medyada popüler yönden dikkatini çekiyor. Oysa hastalık vahşi doğada yayıldıkça, geyikler diğer hastalıklara karşı da daha duyarlı hale geliyor. Kendilerini daha az koruyabildikleri için, yırtıcılığa daha savunmasız halde olurlar. Ayrıca nadiren de olsa arabaların çarpma olasılığı artar. Çünkü algıları en düşük seviyede işler.
Bilim İnsanları Zombi Geyik Hastalığını Ne Zamandır Biliyor?
Zombi geyik hastalığı ilk olarak 1960'ların ortalarında Colorado'da bir yuvaya kapatılan geyiklerin hızlı bir şekilde "gittikçe zayıflama" olarak tanımlanan belirtiler göstermesiyle görüldü. Fakat araştırmacılar, vahşi yaşam veterineri Beth Williams'ın aynı belirtiden ölen geyikler üstünde otopsi yaptığı 1970'lerin sonlarına kadar ölümleri strese bağladılar. Otopsi sonucunda hem hayvanları hem de insanları etkileyen, bulaşıcı süngerimsi ensefalopatilerle uyumlu beyin doku bozulmaları bulundu.
1978'de Williams ve nöropatolog Stuart Young, Zombi geyik hastalığını (chronic wasting disease) TSE yani Bulaşıcı süngerimsi ensefalopati olarak tanımlayan ilk bilimsel makaleyi beraber yayına aldılar. Ancak altta yatan neden her zaman bir sır olarak kaldı.
Bir yıl sonra, nörolog Dr. Stanley Prusiner, TSE hastalıkları üzerinde inceleme yapıyordu. Bu araştırma sonucunda son derece detaylı olarak şunları anlattı:
Çok küçük bir protein şekilsiz olabilir ve vücudun kendisini parçalama yeteneğine karşı direnç gösterebilir. Bu proteinler ardından hücrelere girer, onları kopyalamaları için aldatır ve lenf ve sinir sistemlerine geçer. En sonunda, küçük kümelerin toplandığı ve TSE'ye neden olduğu beyne taşınır.
Prusiner, bu cansız, bulaşıcı proteini "prion" olarak literatüre kazandırdı.
Zombi Geyik Hastalığı İnsanları Tehdit Ediyor mu?
Prion hastalıkları kesinlikle ölümcüldür. Elbette hepsi aynı canlı türünü etkilemiyor. CWD türü bir prion, geyikleri ve geyik benzeri hayvanlara yönelir. Diğer prion türleri ise daha hızlı ilerleyen ve Alzheimer'a benzer şekilde ilerleyen bir hastalık olan Creutzfeld-Jakob gibi insan türüne ait hastalıklarına neden olur.
İnsanlar arasında "deli dana hastalığı" olarak bilinen bovin süngerimsi ensefalopati, sığırları öldüren bir prion hastalıktır. Az sayıda vakada, bovin süngerimsi ensefalopati'den etkilenen insanlar Creutzfeld-Jakob hastalığının bir türünü geliştirmiştir.
Fakat hiçbir insanda CWD enfektesi kaydedilmemiştir. Bununla beraber, birkaç laboratuvar deneyi, CWD prionunun diğer memelilere aktarılabileceğini bize gösteriyor. Uzmanlar en kolay önlem olarak enfekte hayvanlardan et yemeye karşı uyarıyor. Bazı bulaşıcı hastalık uzmanları, "insan türüne yönelik zombi geyik bulaşma olasılığının düşük olsa da sıfır olmadığını" ve risk değerlendirmeleri yapılırken yeni varyantların ortaya çıkma olasılığını da içermesi gerektiğini öneriyor.
Örneğin, hiç kimse CWD'nin nasıl ve nerede ortaya çıktığını bilmiyorken, bazı bilim insanları, değişime uğramış bir prionun, scrapie adı verilen başka bir hayvan prion hastalığı ile enfekte olmuş koyunlardan gelen geyiklere tür bariyerini atladığını düşünüyor.
Prion Hastalıklarıyla Başa Çıkmak Neden Bu Kadar Zor?
Yapıları ve genetik materyal içermemeleri yüzünden, CWD'ye neden olan tarzda bir prion neredeyse yok edilemez. Bir prionu parçalamak veya denatürasyona uğratmak, çok yüksek konsantrasyonda klor çözeltisi veya 980 dereceyi aşan bir sıcaklık gerektiriyor.
Zombi geyik (CWD) prionları bir defa idrar veya dışkıyla hayvanların yaşam alanında yerini aldıktan sonra onlarca yıl varlığını sürdürüyor. Zombi geyik hastalığına yakalanmış geyiklerin ağıllardan çıkarılmasından yıllar sonra dahi, hastalığın bulaştığı aynı ağıllardaki toprağa bırakılan diğer geyikler de enfekte oldu.
Vahşi sürülerde prion, son derece sosyal hayvanlar olan geyiklerin tımarlanırken ve birbirlerini yalamalarıyla yayılıyor. Sonbaharda çiftleşme mevsimi boyunca, erkek geyikler eş arar, kavga eder ve çoğalır. Ayrıca, diğer geyiklerin kendi işaretlerini bıraktıkları toprağı ve yapraklarını sıyırdığı dalların olduğu noktaları da ziyaret ederler. Bu davranışlar sayesinde, erkek geyiklerin genellikle CWD'den enfekte olma oranı iki kat yüksektir.
Hastalık hemen öldürmediği için, enfekte hayvanlar bir veya iki sezon boyunca çoğalmasını sürdürüyor. Bu nedenle sürü genelinde bağışıklığın gelişimini destekleyen güçlü bir genetik seçilim baskısı oluşmaz. Yani her nesil daha zayıf doğar. Ve son araştırmalara göre, enfekte olmuş geyiklerin prionu doğumdan önce yavrularına aktarabileceğini iddia ediyor.
CWD'nin yayıldığı bazı yerlerde, enfeksiyon oranı sadece %1 ila %5 olabilir ve hastalığın sürü çapındaki etkisi avcılar için dahi tam anlaşılmış olmayabilir. Başka yerlerdeyse enfeksiyon oranı %50'ye ve hatta %100'e ulaşabilir. Bu durumlarda, nüfusa etkisi kaçınılmaz olarak olumsuz olacaktır. Çünkü daha küçük ve daha genç bir sürünün oluşması kaçınılmaz.
Avcıların Bilmesi Gerekenler
Kimse kendi adını taşıyan bir hastalığı olsun istemez. Enfekte olmuş geyikler, yakın mesafeden incelerken bile genellikle sağlıklı görünürken, bir hayvanın hastalıksız olduğundan emin olmanın tek yolu, lenf düğümleri yoluyla test etmekten geçiyor.
CWD yayıldıkça ve daha fazla insan geyiklerini teste soktukça, sonuçların alınması da haftalar sürebilir. Bu yığılma nedeniyle etleri işlemek çok daha zahmetli bir işe dönüşüyor.
Tek bir geyiğe bulaşan hastalık, adeta bir yangını tutuşturmak için gerekli olan çıra görevini görür. Canlı veya ölü, etrafta dolaşmak, hastalığı kesinlike yayacaktır.
Örneğin, üreme çiftlikleri arasında geyiklerin değiş tokuşu da yayılımla ilişkilendirilmiştir. Öldürülen bir geyiği taşımanın ve imha etmenin en doğru yollarını anlatan yönergeleri dikkate almamak da CWD'yi yayabilir. Besleme ve yemleme istasyonları ve tuz yalamaları, geyikleri bir arada konsantre etmeleri nedeniyle, bölgesel bir prion birikimine neden olacaktır.
CWD Hakkında Ne Öğrenmek İstiyorsunuz?
CWD, çalıştığım yer olan kuzey Mississippi'de ve batı Tennessee'de 2019'da görüldü. O zamanlar nispeten yüksek bir enfeksiyon oranına bakarak, büyük olasılıkla birkaç yıldır hastalık vardı ve hızla yayılıyordu. Şu anda, Ames araştırma istasyonundaki sürünün yaklaşık %40'ı hasta durumda.
CWD ile ilgili araştırmalar ülkenin her yerinde on yıllardır sürüyor. Ama artık Güney'e odaklanıldı. Iowa'ya bağlı Ames'te, ülkenin dört bir yanından diğer bilim insanlarıyla koordine içinde, prion örnekleri için toprak ve dal örneklerini analiz ediyor ve kazı alanlarındaki ve tuz istasyonlarındaki geyik davranışlarını değerlendiriyoruz. Ayrıca sürekli hastalık bulaşmasını önlemek için tuz istasyonlarını ortadan kaldırmanın da yollarını araştırıyoruz.
Diğer araştırmalar, hastalıkla ilişkili metabolitleri tespit etmek için köpekleri eğitmeyi ve prion bir arazide metastaz yapmadan önce bir erken uyarı sistemi geliştirmeye odaklanmış durumda.
Bölgesel olarak zombi geyik hastalığı tespit edildiğinde avcıların nasıl tepki verdiğini de inceliyoruz. Burada yapılan hastalık bir sürüye bulaşmadan önceki ve sonraki avların başarısının karşılaştırılmasını içeriyor. Avcıların bakış açıları önemlidir. Çünkü sürekli açık havadalar ve CWD'nin yayılmasındaki ilk geçici engel olarak düşünülüyor. Avcılık, geyik popülasyonunun yönetimi için birincil araç. Özellikle de CWD'nin yaygınlaşabileceği aşırı miktarda geyik popülasyonunun kontrolü söz konusu olduğunda…
Geyik avcılarımız her aşamada araştırmanın içindeler. Özellikle öldürdükleri geyiklerden numune toplamaları çok değerli. Bir avcının dediği gibi, "İzler dışında her şeyi getirdik."
Allan Houston, Tennessee Üniversitesi'nde Orman ve Yaban Hayatı Ekolojisi Profesörüdür. Ames istasyonundaki zombi geyik hastalığı üzerine araştırma, Tennessee Üniversitesi, Mississippi Eyalet Üniversitesi, Wisconsin Üniversitesi ve Colorado Eyalet Üniversitesi ile işbirliği içinde yürütülmektedir.