Günümüz dünyasında pek çok insan eski çağlar hakkında olumsuz bir izlenime sahiptir ve bu çağların hastalık, yoksulluk ve suçla dolu olduğunu varsayar. Zamanda iki bin yıl geriye giderek antik Roma'ya ya da Mısır'ın İskenderiye kentine gidecek olsak, bu kentlerin beklediğimizden çok daha gelişmiş olduğunu görürüz. Mısır'daki İskenderiye ve Anadolu'daki (bugünkü Türkiye) Bergama, MS 1. ve 2. yüzyıllar öncesinde ve sırasında kültür, eğitim, bilim, mühendislik, mimari, sanat ve ekonominin gelişiminde önemli rol oynayan pek çok şehirden ikisiydi. O dönemde çalışan çok sayıda doktor arasında bir kişi öne çıkmaktadır. Bu kişinin adı Claudius Galenus'tur ve genellikle Galen olarak anılır.
Galen, Yunan olmasına rağmen MS 129 yılında Roma/Asya/Yunan şehri Bergama'da doğmuştur. Yaşadığı dönemde Galen, Roma İmparatorluğu'nun önde gelen tıp uzmanı olarak üne kavuştu.
Galen, aralarında Marcus Aurelius, Commodus ve Septimius Severus'un da bulunduğu birçok Roma imparatorunun özel doktoru olmuş, bu da ününe ve etkisine büyük katkı sağlamıştır.
Galen'in ilk yılları ve tıp bilimine yönelmesi
Galen'in babası Aelius Nicon, matematik, astronomi, felsefe, mantık ve Yunan edebiyatına büyük ilgi duyan zengin ve saygın bir mimar ve inşaatçıydı ve tek oğlunun erken yaşlardan itibaren bu konularla ilgilenmesini sağladı. Varlıklı ve kültürel açıdan bilgili bir sınıfta doğan Galen'in resmi eğitimini felsefe ve siyaset alanındaki çalışmalarla tamamlayacağını varsayıyordu. Ancak 14 yaşında, babasının vesayeti altında matematik ve felsefe çalışmalarına başladı. Örgün eğitimi, döneminin dört büyük felsefi okulu olan Platoncular, Peripatetikler, Stoacılar ve Epikürcüler üzerine çalışmaları da kapsıyordu.
Galen'in babası öğretilerinde diğer pedagojik ve felsefi duruşları dikkate almanın değerini vurgulamıştır. "Hiçbir mezhebin (öğretinin, tarikatın) peşinden gitmemek, hepsini dinlemek ve yargılamak, onuru ve şanı küçümsemek ve yalnızca hakikati yüceltmek" Galen'e göre babasının öğrettiği en önemli değerdi. Galen'in felsefi ve bilimsel görüşleri açık bir şekilde bu yol gösterici fikir tarafından şekillendirilmiştir.
Bir Homo Universalis olarak Galen
15 yaşındayken Galen'in babası, Yunan ve Roma tıp tanrısı Asklepios'un oğluna tıp alanında kariyer yapmasını şiddetle tavsiye ettiği bir rüya görür. Böylece Galen resmi tıp eğitimine 15 yaşında başladı ve sonraki dört yılını memleketi Bergama'daki Asklepios (Asklepieum)'a adanmış prestijli tapınakta geçirdi.
MÖ 460-375 yılları arasında yaşamış olan antik Yunan hekimi Hipokrat, öğrencilerini bilgiyi aramak için seyahat etmeye teşvik ederek Galen üzerinde bir etki bırakmıştır. Galen'in babası o 19 yaşındayken vefat etti ve Galen'i varlıklı bir adam olarak bıraktı. Elde ettiği paranın yardımıyla diğer eğitim seçeneklerini araştırmaya başladı.
Daha kapsamlı bir eğitim arayışıyla Smyrna'ya (bugünkü İzmir, Türkiye) gitti ve burada hekim Pelops'un yanında anatomi ve Platoncu Albinus'un yanında felsefe okudu. İzmir'den ayrıldıktan sonra Galen muhtemelen beş yıl kadar Mısır'ın İskenderiye kentinde anatomi eğitimi almış, ardından Yunanistan anakarasındaki Korint'e dönerek Yunan hekim Numésian'ın yanında tıp ve doğa bilimleri üzerine çalışmıştır. İskenderiye'deyken Galen insan iskeleti üzerine ilk derinlemesine çalışmasını yapabilmiştir.
Galen'in genellikle "Galenik tıp" olarak anılan tıbbi sistemi, Batı tıbbını bin yıldan fazla bir süre boyunca büyük ölçüde etkilemiştir. Humoral teoriye (vücut sıvılarının dengesi) yaptığı vurgu, farmakolojik bilgisi ve tedavileri geniş çapta benimsenmiştir.
Gladyatörlerin hekimi Galen
MS 157'de, yaklaşık on yıl okuldan uzak kaldıktan sonra Galen memleketi Bergama'ya geri döndü. Bir yıl sonra gladyatörlerin başhekimi olmayı kabul etti. Takip eden dört yıl boyunca gladyatörlerin korkunç yaralarını tedavi etti ve dövüş için onları eğitti. Gladyatörleri tedavi etme işi sayesinde insan vücudu hakkında daha fazla şey öğrenebildi. Sonuç olarak, travma yaralanmaları, fizyoloji, anatomi ve spor hekimliği alanlarında önemli pratik bilgiler edinmişti.
Galen'in anatomi gösterileri: Et ve kemikler
Galen anatominin tıp bilgisinin temel taşı olduğunu düşünüyordu. MS 150'de Roma ve eyaletlerinde insan diseksiyonu yasadışı ilan edildiğinden, Galen dini ve kültürel damgalanma nedeniyle çalışmaları için diğer hayvanları disekte etmek zorunda kaldı. Canlı ve ölü Berberi makak maymunları (Macaca sylvanus), koyunlar, keçiler, domuzlar, köpekler, ayılar ve hatta bir fil, diseksiyonunu yaptığı ve üzerinde deneyler yaptığı hayvanlar arasındaydı.
Etrafı onu geçmeye çalışan diğer doktorlarla çevriliydi ve sık sık hayvanlar üzerinde canlı kesim uygulamaları yapıyordu. Seyircilerden diseksiyon için bir vücut parçası önermelerini ister, ardından gerçek anatominin ders kitaplarındaki tanımlardan ne kadar farklı olduğunu göstermek için ameliyatı yapardı. Canlı bir maymunun içini boşaltmayı ve ardından bağırsaklarını yerine yerleştirip sabitlemeyi halka açık bir şekilde gösterdiğinde görgü tanıkları ve doktorlar hayrete düşmüştü.
Galen'in anatomik keşifleri
Galen'in keskin bir algısı vardı. En önemli kavrayışlarından biri, arterlerden havanın değil kanın aktığını fark etmesiydi. Atardamarlar ve toplardamarlar arasındaki farkı biliyor, kalp kapakçıklarının nasıl çalıştığını açıklayabiliyor ve yedi kraniyal sinir grubu arasındaki ince farkları tespit edebiliyordu. Beyin ve omurilik üzerine yaptığı çalışmalar, sinirsel bilginin beyinden vücudun geri kalanına aktarılmasında sinirlerin oynadığı önemli rolü fark etmesini sağladı. Domuzlar üzerinde yapılan viviseksiyon araştırmalarıyla keşfedilen laringeal sinirin, beyinden gelen ve sesi yöneten yol olduğu düşünülmüştü. Halka açık bir gösterinin parçası olarak bir domuzun gırtlak sinirini kestiğinde, hayvan ses çıkarma yeteneğini kaybetti.
Ayrıca, gözün temel yapılarının çeşitli sıvılar ve zarlardan oluştuğunu öne sürmüştür. Kornea (gözün ön tarafındaki şeffaf dış tabaka), sklera (gözün beyazı), lens kapsülü (lensin tamamını kaplayan şeffaf zar), retina (gözün arka tarafında ışığa tepki veren ve sinyalleri beyne ileten doku) ve göz kaslarını çevreleyen yapıların hepsine kendi isimleri ve farklı işlevleri verildi.
Her ne kadar kalbi vücudun pompalama merkezi olarak doğru bir şekilde tanımlamış olsa da, kanın kalpten kademeli olarak çıkıp akmasını vücudun gerçek dolaşımı sanmıştır. Maalesef yüzyıllar boyunca tıp dogması onun kan ve kanın kaynağı hakkındaki yanlış varsayımları üzerine inşa edilmiştir.
Felsefe ve Çoğulculuk paradigması
Yetişkinlik döneminin çoğunu felsefe çalışmalarına adamıştır. Araştırmaları çoğulcu bir paradigma izledi ve Herophilus ve Erasistratus gibi önceki filozof-doktorların çalışmalarından sık sık teorik ilham aldı. Galen Hipokrat'ın eserlerini okumuştur çünkü onun gibi büyük bir hekim olmayı arzulamıştır. Ancak kendi çalışma ve bulgularına uyum sağlamak için eski kavramları sık sık gözden geçirmiş ya da bunlara eklemeler yapmıştır.
İlk Yunan filozoflarından ikisi olan Platon ve Aristoteles'in Galen üzerinde etkisi olmuştur. Platon'un üçlü beden/ruh teorisine göre, bedenin/ruhun "Rasyonel unsuru" tüm olası sonuçları değerlendirir ve en iyisini seçer. Cinsel zevk, para ve yiyecek arzusu gibi fizyolojik hazların egemen olduğu "İştah unsuru"nun aksine, kalbin temsil ettiği "Ruhsal unsur" cesaret ve en yüksek onuru gerektirir. Buna ek olarak, Galen'in çalışmaları Aristoteles'in düşüncelerinden büyük ölçüde etkilenmiştir. Aristoteles'in farklı hayvan türleri arasındaki anatomik, fizyolojik ve gelişimsel farklılıklara (embriyoloji) ilişkin görüşlerini kavramış ve bunları kendi çalışmalarına uyarlamıştır.
Dört Mizaç (Humoral Patoloji Teorisi)
Galen, tıbbi uygulamalarında Hipokrat'ın dört mizaç (bazen dört hümör olarak da adlandırılır) fikrini detaylandırmış ve kullanmıştır. Hipokrat'a göre insan vücudunda dört temel sıvı ya da hümör vardır ve bunların optimal sağlık için uyum içinde olması gerekir. Sarı safra, kara safra, balgam ve kan bu dört vücut sıvısıdır. Dört element (toprak, ateş, su ve hava) doktrininde olduğu gibi, hümörler de mevsimlerle yakından ilişkiliydi. Kara safra toprağı, sarı safra ateşi, balgam suyu ve kan da havayı temsil ediyordu. Huylar aynı zamanda bireyin kişiliğiyle de ilişkilendirilirdi; "Sanguine (Sıcakkanlı)" karakterindeki insanların kalbe karşılık gelen kan (kırmızı) mizacına sahip olduğu düşünülür ve ilkbaharla ilişkilendirilirdi.
Zorluklara rağmen, iyimser bir kişi kendinden emin, makul, iyimser, neşeli ve dengeli olarak görülür. "Kolerik" kişilik özellikleri ise azim, inisiyatif, şiddetli rekabet ve şiddetli bir özerklik ihtiyacıydı. Sarı, yaz mevsimi ve ateş elementi onlarla bağlantılıydı. Kara safra, karaciğer ve sonbahar mevsimi ise "Melankolik"in özellikleriydi. İnsanlar bu kişilerin çok yaratıcı, dikkatli ve şefkatli olduğunu söylemiştir. Hem akan balgam hem de kışın soğuk, kasvetli ayları balgamlı doğanın sembolüdür. Balgam kişilik tipine sahip insanların çoğunun cana yakın, anlayışlı ve kararlarında tutarlı, aynı zamanda sakin ve soğukkanlı olduğuna inanılırdı.
Vücudun dört huyu arasında sağlıklı bir dengenin hem fiziksel hem de zihinsel işleyiş için gerekli olduğuna inanılırdı. Bu dört denklik, kişinin vücudunu dengede tutarak ve dengesi bozulduğunda uygun tedavileri kullanarak sağlığına dikkat etmesi için bir şablon görevi görüyordu.
Bu üç ana fikrin her birinin Platon'un üçlü ruhunun üç bileşeniyle "gevşek" bağlantıları vardır: logistikon (akıl), thymoeides (ruh) ve epithymetikon (iştah). Ruhun ve bedenin hümörleri arasında bir uyumsuzluk olduğunda kişi hastalanır. Bu durum ortaya çıktığında, doktor genellikle hastanın dengesini yeniden sağlamak için aktivite, beslenme, egzersiz veya dinlenme açısından hastanın rutininde bir değişiklik önerecektir. Bu ayarlamalar işe yaramazsa, doktor muhtemelen tıbbi tedavi önerecektir.
Yüksek tansiyonun bir belirtisi de bir zamanlar "kontrol edilemeyen ruh hali" (duygu) olarak kabul edilirdi. Kan aldırma bu hastalığın tedavisinde yaygın bir yöntemdir. Yaygın inanışa göre ateşin düşürülmesi için vücudun soğutulması gerekirdi. Hastaya daha sonra soğuk içecekler içirilir ya da soğuk bir banyo yaptırılarak dengesini yeniden kazanmasına yardımcı olunurdu.
Galen'in Roma'daki yaşamı
Galen 32 yaşındayken Bergama'da hekimlik yaparak yeteneklerinden ve hedeflerinden en iyi şekilde yararlanamayacağını fark etti. Bu nedenle Bergama'dan Roma'ya doğru bir yolculuğa çıktı. Roma'da halka açık konferanslar ve anatomik gösteriler verdikten sonra, iyi ya da kötü, hızla önemli bir ün kazandı. Roma başkenti onun hem bir doktor hem de bir profesör olarak yeteneklerini tanıdığından, kısa sürede şehrin üst sınıfına kabul edildi. Peripatetik Yunanistan'dan bir filozof olan Eudemus ve Romalı bir konsül olan Flavius Boethius onun arkadaşlarıydı ve Galen'i İmparator Marcus Aurelius ile tanıştıran da onlardı.
Bununla birlikte, Romalı hekimlere yönelik eleştirileri muhaliflerini çileden çıkarmış ve Eudemus onu hayatını tehlikeye attığı konusunda uyarmıştır. Galen MS 166'da Roma'yı terk ederek memleketi Bergama'ya gitti ve hekimlik mesleğine devam ederek çalışmalarını burada sürdürdü. MS 169'da Marcus Aurelius, Galen'i Bergama'dan Romalı askerlere Kuzey İtalya'daki "barbar" Quadi ve Marcomanni kabilelerine karşı Aquileia savaşında liderlik etmesi için göndermiştir.
Ancak yıkıcı bir veba salgını Galen'in imparatora katılmasını engelledi. Bunun üzerine Marcus Aurelius ve ekibi, veba salgınının ardından Aquileia'yı boşalttı. Artık 40 yaşında olan Galen, imparator tarafından bir kez daha Roma'ya çağrıldı, bu sefer hayatının geri kalanını orada geçirecekti. İmparator Marcus Aurelius ve ailesinin doktoru olan Galen, Marcus Aurelius'un oğlu Commodus ve geleceğin Roma İmparatoru Septimius Severus'a da bakmıştır.
Galen'in Roma yangınında yok olan çalışmaları
Galen Roma'da yaşarken Barış Tapınağı'na (Horrea Piperataria) yakın bir depoyu kiraladı. Forum, Vesta Tapınağı, Barış Tapınağı'na yakın depolar, Barış Tapınağı'nın kendisi ve Palatine'deki imparatorluk konutları MS 192'de başlayan yıkıcı bir yangında yok oldu. Ne yazık ki, eşyalarının çoğu yangında kayboldu.
Görünüşe bakılırsa Galen kaybından dolayı çok da üzgün değildi. Değer verdiği her şeyi kaybetmesine rağmen, Kederden Kaçınma Üzerine adlı felsefi incelemesinde Stoacılıktan aldığı dersler sayesinde soğukkanlılığını koruyabildiğini iddia eder. Stoacılık, olumsuz duyguların üstesinden gelmenin bir yolu olarak özdenetim ve duygusal metanetin geliştirilmesini savunur. Kitaplarının önemli bir kısmı, büyük miktarda para ve altın, yasal belgeler, tasarladığı tıbbi ekipman, inşa ettiği aletlerin balmumu modelleri ve muayenehanesinde kullandığı ilaçların bileşenleriyle birlikte kayboldu. Trajik kaybına rağmen hayatının geri kalanını çığır açan tıbbi ve felsefi eserler yazarak geçirdi.
Galen'in tıbba katkıları
Galen'in tam olarak ne zaman öldüğü tartışmalıdır. Bazı tahminlere göre, MS 199 yılında vefat ettiğinde 70 yaşına kadar yaşamıştır. Ancak Arap tarihçiler, MS 210 yılı civarında vefat etmiş olabileceğini düşünmektedir. İnsanların çoğunluğu hala MS 216 yılında, 87 yaşındayken öldüğüne inanmaktadır. Ne olursa olsun, Claudius Galenus antik çağın en başarılı tıp araştırmacılarından biri olarak kabul edilir. Birçok kişi onu parlak bir polimat olarak görmüştür. Tıp alanındaki pek çok başarısının yanında anatomist, fizyolog, farmakolog, nörolog, beslenme uzmanı, yazar, eğitimci ve polemikçi olarak da tanınmıştır. Roma İmparatoru Marcus Aurelius tarafından "Primum sane medicorum esse, philosophorum autem solum" (doktorlar arasında birinci ve filozoflar arasında eşsiz) olarak adlandırılmıştır.
Yaşlılık yıllarında Roma'ya yerleştikten sonra büyük miktarda eser yazdı. MS 179'dan sonra Galen hayatının geri kalanını tıp ve felsefe üzerine çalışmaya ve yazmaya adadı; en önemli eseri (magnum opus) olan Method of Healing'i bu dönemde yazdı.
Bilimsel çalışmalarının birçoğu Latince, Süryanice, Arapça ve İbraniceye çevrilmiştir ve birlikte 300'den fazla başlık ve 20.000 sayfa oluşturmaktadır. MS 350'den önce yazılmış tüm Yunan edebiyatının yaklaşık %10'u tek başına ona atfedilebilir. Galen'in fikirleri MS 500 yılına kadar İskenderiye'de öğretilmemiştir. MS 850 civarında, Arap hekim Huneyn bin İshak öğrencilerine Galen'in Arapça kitaplarından 129 tanesini açıklamalarıyla birlikte derletmiştir. Modern çağın gelişine kadar, tercüme edilen kitaplar Arapça konuşulan dünyanın tıp, anatomi ve fizyoloji eğitiminin bel kemiği olarak hizmet etmiştir.
Bu açıdan Galen tartışmasız bir şekilde zamanının ötesindeydi. Her zaman en doğru gözlemleri yapmamış olsa da, yine de tıbbın ve sağlık çalışmalarının gelişiminde önemli bir rolü olmuştur. Tercüme edilen ve çağlar boyunca aktarılan yazılarının tıp ve tıp eğitimi alanları üzerinde derin bir etkisi olmuştur. Tıp mistisizm ve batıl inançlar tarafından yönetilirken, Galen bu alanın gözlem ve ampirizm üzerine kurulu bilimsel bir disiplin haline gelmesine yardımcı olmuştur. Galen'in en etkili antik tıp bilgini olduğu ve tıp konusundaki öğretilerinin hem Doğu hem de Batı'da yaklaşık 1500 yıl boyunca tıp eğitimini şekillendirdiği genel olarak kabul edilmektedir.
Kaynaklar: