İzlanda'daki bu son patlamalar benim gibi yeryüzü bilimcilerinin dikkatini çekti. Patlamalar, volkanların nasıl çalıştığını inanılmaz ayrıntılarla anlamamıza yardımcı oluyor. Ekibim Reykjanes Yarımadası'ndan püsküren lavlardan örnekler alıyor ve bazı ilginç sonuçlar elde ediyor.
Bulgularımızdan biri, ilk patlamadan çıkan magmanın adanın yüzeyinin hemen altında biriktiğini ve burada olağanüstü bir şekilde patlayacak enerjiyi biriktirdiğini gösteriyor. Bu ilk volkanizma patlaması, ardından daha fazla patlamanın gelmesini kolaylaştırdı.
İzlanda'ya Neden Ateş Ülkesi Deniyor?
Ada ülkesi İzlanda bazen "buz ve ateş ülkesi" olarak adlandırılır. İlk yerleşimciler Reykjanes Yarımadası boyunca birkaç büyük "yangına" — ya da volkanik patlamaya — tanık olmuşlardır.
Reykjanes Yarımadası'nda volkanik bir olayın yaşanmadığı yaklaşık 800 yılın ardından, Fagradalsfjall yanardağı 19 Mart 2021'de kükreyerek canlandı. Ardından, 2022 ve 2023 yıllarında Fagradalsfjall'da iki ayrı volkanik olay daha meydana geldi. Ardından, 2023 ve 2024 yıllarında Sundhnúkur yarık sisteminin batısında dört patlama daha meydana gelmiştir.
Bu patlamalar inanılmaz bir gösteri sunarken, aynı zamanda tahribat yaratma gücüne de sahiptir.
Son Sundhnúkur patlamaları balıkçı kasabası Grindavík'i, Svartsengi'deki jeotermal enerji santralini ve İzlanda'nın önde gelen turizm merkezi olan jeotermal kaplıca Blue Lagoon'u tehdit etti.
Lavlar Grindavík kasabasının sınırları içinde püskürdü ve sadece insan yapımı setler daha fazla yıkımı önledi.
İzlanda'yı Volkanik Olarak Bu Kadar Aktif Yapan Nedir?
İzlanda dünya üzerinde eşsiz bir yerdir. Atlas Okyanusu (Atlantik Okyanusu)'nun ortasına batmış büyük bir volkan zincirinin bir parçasıdır ve İzlanda okyanus yüzeyinin üzerinde yer almaktadır.
Bu volkanik zincir Orta Atlantik Sırtı olarak bilinir ve levha tektoniğinde önemli bir rol oynar.
Levha tektoniği, Dünya'nın kabuğunu oluşturan geniş, sert levhaların birbirlerinin yanından, içinden ve altından nasıl kaydığını açıklar. Davranışları Dünya'nın yüzeyini yavaşça yeniden şekillendirir.
Bazı yerlerde levhalar çarpışarak Himalayalar gibi sıradağları oluşturur. Diğer yerlerde ise bir levha diğerinin altına kayarak Japonya'da olduğu gibi volkanlar ve depremler yaratır.
Güney Atlantik ve Arktik Okyanusu arasında uzanan Orta Atlantik Sırtı'nda plakalar birbirinden ayrılarak erimiş magmanın akmasına izin verir. Bu magma katılaşarak volkanik kabuğa dönüşür ve tektonik plakaların yeni kısımlarını oluşturur.
Jeologlar ayrıca, İzlanda'nın altındaki Orta Atlantik Sırtı ile kesişen, Dünya'nın derinliklerinden yükselen, yüzen, sıcak bir kaya malzemesi bulutu bulmuşlardır.
Orta ve güney Atlas'taki diğer benzer oluşumlarla birlikte bu oluşum, 200 milyon yıldan daha uzun bir süre önce Atlas Okyanusu havzasının oluşumunu tetiklemiş olabilir.
Orta Atlantik Sırtı ile ilişkili levha tektoniği ve İzlanda'nın altındaki sıcak, kayalık akıntı birlikte İzlanda'nın volkanlarını oluşturur.
Bilim insanları Reykjanes Yarımadası'ndaki önceki patlamaların zaman ya da mekân içinde rastgele olmadığını göstermeyi başardı. Bunun yerine, yüzyıllar süren dönemler halinde ve aynı volkanik bölgeler boyunca meydana gelmişlerdir.
Bu örüntüler, bu volkanik dönemlerin büyük tektonik güçler Reykjanes Yarımadası'nı birbirinden ayırdığında meydana geldiğini göstermektedir. Görünen o ki, levhalar eşit olarak birbirinden ayrılırken, Reykjanes sırtı segmenti boyunca volkanizma zamanla atıyor.
Patlamayı Tetikleyen Nedir?
Aralarında İzlandalı meslektaşlarımın da bulunduğu pek çok grup neredeyse her gün püsküren lavları topluyor. Toplanan örnekler patlamaların bilimsel zaman serisini oluşturuyor.
Volkanik bir zaman serisini almak, tıbbi durumunu anlamak için düzenli olarak birinin kanını almaya benzer. Ancak bu durumda kan, kızgın lavdır.
2022'de başka bir ekip tarafından yapılan ilk çalışma, mantonun – yerkabuğunun altındaki katı jeolojik katman – İzlanda'daki lavları beslemek için eridiğini ve lavların kimyasal yapısının zamanla değiştiğini öne sürdü.
Bu değişikliklerin mantodaki erimenin nerede ve ne zaman gerçekleştiğiyle ilgili olduğunu öne sürdüler.
Temmuz 2024'te, araştırma ekibim ve ben, lavların bileşimini ve kökenini anlamamıza yardımcı olan hassas bir kimyasal yöntem kullanarak patlamadan elde edilen lavların daha uzun bir zaman serisini yayınladık.
İzlanda'da insanların üzerinde yaşadığı bazaltik kaya tabakası yaklaşık 15 kilometre derinliğe kadar uzanıyor. Dünya'nın kabuğunun bir parçasıdır.
Bu kabuğun hemen altında yer alan manto farklıdır — çoğunlukla peridotit adı verilen bir kayayı oluşturan olivin gibi minerallerden oluşur. Bu volkanik patlamaları besleyen magmalar manto peridotitinden gelir.
Ekibimin kullandığı kimyasal yöntem, bu patlamaları besleyen ilk magmaların mantodan yükseldiğini, ancak yüzeyin altında bir magma odasında bir yıl kadar sıkıştığını ortaya çıkardı. Oda duvarlarındaki kayalar magmanın içinde erimiş ve analizlerimizde bunların izlerini görebildik.
Araştırmamız ayrıca magmaların magma odasında oturarak su, karbondioksit ve diğer gazları kazandığını gösteriyor. Bu su ve gaz, magmanın yüzeyi kırıp lav olarak patlaması için yeterli basıncı oluşturmasını sağladı.
Magmanın kabukta birikmesi patlayıcı püskürmeleri tetikleyebilir— 2021'de İzlanda'da veya Kanarya Adaları'ndaki La Palma'da olduğu gibi püskürmelerin başlangıcı bu tür bir birikmeyi gerektirebilir.
Gelecekte Ne Bekleyebiliriz?
Tarih, araştırmacılara bu patlamaların muhtemelen uzun süre devam edeceğini söylüyor. Volkanlar birkaç yılda bir periyodik olarak, her seferinde günler ya da aylar boyunca, birkaç yüz yıl sonrasına kadar patlayacaktır.
Nesiller boyu jeologlar ve volkanologlar kariyerlerini İzlanda'da şekillendirecek ve milyonlarca jeo-turist unutulmaz güzellikteki patlamaları deneyimleyecek.
Tüm bu patlamalarla birlikte İzlandalıların uyum sağlaması gerekecek. Lav akıntıları Svartsengi jeotermal tesisi gibi altyapıyı bozabilir ve volkanik gazlar sağlık sorunlarına neden olabilir.
Fagradalsfjall ve Sundhnúkur patlamaları, bilim insanlarına volkanların nasıl çalıştığına dair bir veri ve içgörü hazinesi sağlamıştır.
Reykjanes Yarımadası'ndaki volkanizma çalışmalarının devam etmesi, bilim insanlarının patlamaların nasıl, ne zaman ve neden meydana geldiğini anlamalarına ve volkanlarla birlikte yaşamanın getirdiği tehlikeleri daha iyi yönetmelerine yardımcı olacaktır.