İpek gerçekten 7000 yaşında olduğu bilinen bir kumaş mıdır? İnsanlar onu uzun zaman önce, MÖ 5000'lerde — Sümerler'de uygarlık başlamadan ve Antik Mısırlılar Büyük Piramit'i inşa etmeden önce işlemeye mi başladı? Eğer ipekböceği yetiştiriciliği veya bağcılık yedi bin yıl kadar eskiyse ipeği kimin icat ettiğini tam olarak bilme şansımız az demektir. Ancak ipeği bulan insanların soyundan gelenlerin bu konuda yazdıkları yazılar ipeği işlemenin kökenleri hakkında bize pek çok şey söylüyor.
İpek Hakkında Her Şey
Başka hikayeler ve varyasyonlar olsa da, temel efsane, Çin'in erken dönemlerinden bir kraliçeyi ele almaktadır. Kraliçenin şunları yaptığı belirtilir:
- İpek üreten tırtıl (Bombyx mori) yetiştirmesi.
- İpekböceğini onun için en iyi besin olduğunu keşfettiği dut yaprağı ile beslemesi — en azından en iyi ipeği üretmek için.
- Elyaf dokuma tezgâhını icat etmesi
İpek Yetiştirme
İpekböceği larvası kozasından kendi başına bir güve olarak ortaya çıkar, ağacın her bir yanına tortusunu bırakarak birkaç yüz metre uzunluğunda ipek iplik üretebilir. Ağaçlarda rastladıkları ipeği toplamaya başlayan Çinliler, ektikleri dut ağaçlarının yapraklarıyla ipekböceklerini özenle ve besleyici bir diyetle yetiştirmeyi öğrendiler. Ayrıca kozanın gelişimini de izlemeye başladılar, böylece krizalidleri (kelebek olmadan önceki başkalaşım) zamanından hemen önce kaynar suya batırarak öldürmeyi çözdüler. Bu yöntem daha uzun ipek ipleri elde etmeyi garantiledi. Kaynar su ipeği bir arada tutan yapışkan proteini de yumuşatır (ipek iplikçiğini sudan ve kozadan çekme işlemidir, makaralama olarak da bilinir). İplik daha sonra güzel kıyafetlere dokunur.
Leydi Hsi-ling Kimdi?
Uluslararası bir sinoloji dergisi olan T'oung Pao'da yer verilen "İlk İpekçinin Kimliğinin Araştırılması" yazısında, Çin kaynaklarının ipeğin icadı ile ilgili efsane hakkında söyledikleri incelenir. İpek üretiminin hanedanlar arasında yayıldığına dikkat çekilir. Özellikle Hsi-ling'in katkısı not edilir. Kendisi Sarı İmparator olarak bilinen Huang Di'nin asıl karısıdır.
Sarı İmparator (Huang Di, burada Huang Sarı anlamına gelir ve meşhur Sarı Irmak (veya Sarı Nehir) için de kullanılır; ti ise kralların kullandığı önemli bir tanrının adıdır ve bu yüzden "imparator" olarak çevrilir), efsanevi bir Neolitik dönem yöneticisi ve Çin halkının atası, neredeyse tanrı olarak görülme özelliğine sahiptir. Huang Di'nin üçüncü bin yılda yaşadığı söyleniyor. 100-118 yıl boyunca, manyetik pusula dahil olmak üzere, bazen de ipek dahil olmak üzere Çin halkına sayısız hediyeler verdiği söylenir. Sarı İmparator'un birincil eşi olan Hsi-ling için (aynı zamanda Xi Ling-Shi, Lei-Tsu veya Xilingshi olarak da bilinir) kocası gibi ipeği keşfettiği söylenmiştir. Leydi Shsi-ling, Shiji (Shih-Chi) Büyük Tarihçinin Kayıtları'na göre, ipeğin nasıl makara edileceğini ve kıyafet yapımı için gereken dokuma tezgahını icat etmiştir.
Bugün de durumun karışık olduğu kabul edilmektedir ancak ipeğin icadına dair onur en çok imparatoriçeye verillir. Kuzey Chi Dönemi'nde (MS 550 – 580) İlk İpekçi olarak onurlandırılan Sarı İmparator'un, daha sonra gelen sanat çalışmalarında ipekçiliğin koruyucu azizi olarak tavsir edilen erkek figür olduğuna inanılır. Bayan Hsi-ling'e daha çok İlk İpekçi (First Sericulturalist) denir. Kuzey Chou Hanedanlığı'ndan (557-581) beri Çin panteonunda yer almasına ve ibadet edilmesine rağmen İlk İpekçi'nin ilahi bir makam ve sunakla kişileştirilmesi 1742'de başlamıştır.
İpek Giyimi Çin'de İş Bölümünü Değiştirdi
Kumaş yapma işinin kadınların işi olduğu düşünüldüğünden ipekçilik, kocası yerine imparatoriçe ile özdeşleştirilmiş de olabilir. Bu durumda ipek üretimini Sarı İmparator'un geliştirdiğine ve ipeğin keşfinin ise karısına ait olduğu düşünülür. Çin'de çayın keşfedilmesini hatırlatan ipeğin gerçek kronolojisi asla çözülemedi.
7. yüzyıla ait Çin ilmi, Sarı İmparator'dan önce kıyafetlerin kuştan (tüyler suya karşı koruyabiliyor ve kuşkusuz bir yalıtım malzemesi oluyordu) ve hayvan derisinden yapıldığını, ancak hayvan yetiştiriciliğinin bir süre sonra devam edemediğini söyler. Buna göre Sarı İmparator, giysilerin ipek ve kenevirden yapılması gerektiğine hükmetmiştir. Efsanenin bu versiyonunda ipek de dahil olmak üzere tüm kumaşları icat eden Huang Di'dir (icat gerçekte onun görevlilerinden biri olan Po Yu'ya aitti) Leydi Hsi-ling değildir.
İş ve toplumsal cinsiyet rollerine dayanan bu garip çelişki için bir neden ararsak: Avlanmayı bırakan erkeklerin giyimi derilerden giysilere değiştiğinde, bu giysileri icat eden kişinin cinsiyetinin de değiştirilmiş olma ihtimali mevcuttur.
İpeğin 5000 Yıl Önceye Dayandığının Kanıtı
İpek tam yedi değil, beş bin yıl önce daha başka yerlerdeki önemli büyük gelişmelere paralel olarak ortaya çıkıyor. Arkeolojik kanıtlarda Shang Hanedanı'nın kemiklerinde ipek üretiminin kanıtlarına rastlanmıştır. Bu kemikler MÖ 2750 yıllarına dayanmaktadır ve Sarı İmparator ile karısının tarihine yakındır.
İpeğin aynı zamanda üçüncü binyılda İndus Vadisi'nde olduğu bulunmuştur. Buradaki kalıntılar mikroskopla incelendiğinde bakır alaşımlı süslemelerin ve steatit boncukların üzerinde ipek lifleri görüldü. Bu durum Çin'in gerçekten de ipek üzerinde hakimiyet sahibi olup olmadığı sorusunu gündeme getirdi.
Çin Merkezli İpeksi Bir Ekonomi
İpeğin Çin için önemi büyüktür: Son derece uzun ve güçlü filamentler ile geniş Çin nüfusuna kıyafet yapıldı, kağıda öncül olarak kullanılarak bürokrasinin oluşumunu destekledi, vergi ödenmesini sağladı ve dünyanın geri kalanıyla ticarete yollarını açtı. Fantezi ipeklerin giyilmesi kanunlarla düzenlendi. Böylece işlemeli, desenli ipekler Han Hanedanı'ndan kuzey ve güney hanedanlarına kadar özel semboller halini aldı (MÖ 2. yüzyıl ila MS 6. yüzyılda).
İpeğin Sırrı Nasıl Çözüldü?
Genel kabule göre Çin bu kumaşın sırrını yüzyıllarca dikkatli ve başarılı bir şekilde korudu. Efsaneye göre 5. yüzyılda ipek yumurtaları ve dut tohumları Orta Asya'nın Khotan kralı bir damada, Çinli prenses tarafından özenle hazırlanmış bir düğün başlığı içerisinde sızdırılmıştır. Bizans tarihçisi Prokopius'a göre, bir yüzyıl sonra keşişler tarafından Bizans İmparatorluğu'na kaçırıldı.
İpeğe Tapınmak
İpekçiliğin koruyucu azizleri gerçek boyutlu heykeller ve törenler ile onurlandırılmıştır. Han döneminde ipekböceği tanrıçası kişileştirildi, Han ve Sung dönemlerinde ise imparatoriçeye ipek törenleri yaptırıldı. İmparatoriçe törende dut yapraklarının toplanmasını canlandırır ve "İlk İpekçi" için domuz ve koyunlar kurban edilirdi. 3. yüzyılda imparatoriçenin yönetiminde olan bir ipekböceği sarayı yapılmıştır.