Demeter, antik Yunan panteonundaki en eski tanrılardan biriydi. Dünyada bereketi garantilerdi; tarımı ve bitki örtüsünü korurdu. Yeryüzü ile bu yakın bağlantı, annesi Rhea'dan miras kalmıştı ve Bronz Çağı'nda kırsal topluluklarda yaygın olarak tapınılan Doğa Ana figürünün bir çeşidiydi. Eleusis'teki tapınak tanrıça ve kızı Persephone'ye ithaf edildi ve burada uygulanan Eleusis Gizemleri, Demeter'in öbür dünyada ibadet edenlerini koruyacağı fikrini Arkaik ve Klasik Yunan dünyalarına yaydı. Tanrıça Romalılar için daima popüler kaldı ve Ceres olarak bilindi.
Demeter Kimdir?
Zeus, Poseidon, Hades, Hera ve Hestia'nın kız kardeşi, Kronos ve Rhea'nın kızı olan Demeter; Persephone ve Iacchus'un (ikisi de Zeus ile birlikte) ve zenginlik tanrısı Pluto'nun annesiydi. Ayrıca insan ırkına sabanın ne olduğunu öğreten ve önemli tarım bilgilerini veren Eleusis prensi Demophon'u da evlat edindi. Ayrıca Poseidon'da Demeter'a tutuldu ve Demeter Poseidon'un bu ilgisinden kaçmak için kısrağa dönüştü; ancak, Poseidon da bir ata dönüştü ve ortaya çıkan yavruları Herkül'ün sürdüğü kanatlı at Arion oldu. Demeter ve Persephone hikayede sık sık bir arada hareket eder ve hatta bu yüzden ikiliye genellikle 'İki Tanrıça' veya Demeteres (Demeter'lar) denilirdi.
Demeter ve Persephone
Demeter'ın en önemli efsanesi, kızı Persephone'nin (Yunanca'da Kore ve Romalılar tarafından Proserpina olarak da bilinir) Yeraltı Tanrısı Hades tarafından kaçırılma hikayesidir. Bir gün Hades, karanlık Yeraltı Dünyası'ndan çıkar ve Persephone'yi çiçek toplarken görür ve ilk görüşte ona aşık olur. Bu yüzden siyah at arabasına atlar ve Persephone'yi Yeratı Dünyası'na götürür ve bir süre beraber yaşarlar.
Bazı versiyonlarda Zeus suça rıza gösterir. Kaçırılma yerinin Sicilya (doğurganlığıyla ünlü) ya da Asya olduğu düşünülür. Perişan hale gelen Demeter, kayıp kızını bulmak için dünyayı arar ve Helios (veya Hermes) ona kızının kaderini söylemesine rağmen, Demeter sonunda Eleusis'e gelene kadar dolaşmaya devam etti. Tanrıça burada kral Keleos'un (veya Celeus'un) karısı Metaneira'nın tek oğlu olan Demophon'a (veya Triptolemus) yaşlı kadın kılığında bakıcılık yapar.
Aileyi iyiliklerinden dolayı ödüllendirmek isteyen Demeter, Demophon'u her gece ateşe vererek ölümsüz yapmaya çalışır. Ancak Metaneira bunu görünce paniğe kapılır. Buna karşılık Demeter gerçek kimliğini açıklar ve onuruna bir tapınak inşa edilmesini ister. Bunun sonucunda da Attika'daki ünlü Eleusis mabedi inşa edildi (aşağıya bakınız).
Tapınak tamamlandığında Demeter dünyadan çekildi ve tapınakta yaşadı; ardından diğer tanrıları Persephone'yi Hades'ten çıkarmaya ikna etmek için büyük bir kuraklık başlattı. Mahsuller soldukça (Persephone'nin tarıma hakimiyetini gösteriyordu) ve ölümlüler tanrılara kurban bile sunamayacak hale gelince, Zeus sonunda Hades'i kızını serbest bırakmaya ikna etti. Yine de ondan vazgeçmeden önce, kurnaz Hades kızın ağzına bir nar çekirdeği koydu, nar çiçeğinin ilahi tadının onu kendisine geri dönmeye zorlayacağını biliyordu.
Efsanenin diğer versiyonlarına göre Persephone esaret sırasında yeraltı dünyasında hiçbir şey yememiş olsaydı tamamen özgür kalacaktı ancak son anda Hades ona bir nar tohumu vermişti. Sonunda bir uzlaşma yapıldı ve Hades, Persephone'nin serbest bırakılmasına ancak yılın üçte birinde (veya diğer versiyonlarda yarısında) kendisine geri dönmesi gerektiğini belirtti. Kızının dönüşü için minnettarlık duyan Demeter, prens Demophon'u insanlığa tahıl ekiminde başka yararlı püf noktalar öğretmesi için gönderdi.
Eleusis Gizemleri
Demeter ve Persephone'nin öyküsü değişen mevsimlerin ve yaşamdan ölüme geçişin yani dönüşümün bir simgesiydi. Daha modern tarihçilerin alternatif görüşüne göre, tohumların sonbaharda ekilmeden önce kurumamaları için yazın gömülmesi uygulaması Persphone'un ortadan kaybolmasının sembolüdür.
Bu döngü kutsal Eleusis (Elefsis) Gizemleri'ndeki ritüellerden biri haline geldi; kültün sembolü gerçekten de tahıl ve meşaleydi: Sırasıyla Demeter'ın Persephone'yi aramasının simgesi ve Eleusis'teki ritüellerin geceleri yapıldığının işareti.
Eleusis, Demeter için en önemli bir sığınak haline geldi. Alanda dini bir anlam ve MÖ 15. yüzyıl Miken uygarlığına uzanan anıtlar var. MÖ 600 Eleusis Gizemleri, Atina takviminde resmi tören haline geldi ve Eleusis, Atina diktatörü Peisistratus (MÖ 550-510) döneminde gerçek bir Pan-Helen bölgesi oldu.
Atinalı devlet adamı Perikles (MÖ 495-429) alanda yeni bir Telesterion (salon ve tapınak) yaptırdı; O zamanki Yunanistan'da en büyük binaydı. İmparator Hadrian (MS 117-138) ve Marcus Aurelius (MS 161-180) Eleusis'i büyüttü; böylece hacılar ve inananlar Roma döneminde bölgeye gelmeye devam etti. Theodosius'un (MS 379-395) MS 379'da tüm pagan tapınaklarını kapatma kararnamesinin ardından kutsal alandan gelen kazanç önemli ölçüde azaldı ve Eleusis, Vizigotların işgalinin ardından MS 395 civarında yıkıldı.
Eleusis Gizemleri'nin kesin detayları günümüze ulaşamadı.
Maalesef tüm inisiyasyonlar (dini eğitim) Eleusis Gizemleri'nin detaylarını gizlemeye yönelik yemin etmeyi içerdiğinden ayrıntıları açıklamak kutsal inanışa aykırıydı. Dolayısıyla tapınağa dair bilgiler gizem olarak kaldı. MÖ 6. yüzyıldan sonra törenlerin yılda iki kez yapıldığı biliniyor. İnisiyasyon sürecindeki ilk adım "Küçük Gizemler"di ve her bahar düzenlenirdi. Daha önemli olan "Büyük Gizemler" sonbaharda dokuz gün sürerdi. Başta yalnızca Yunanlılar inisiyasyon yapabilirdi; daha sonra Romalı vatandaşları da kapsayacak şekilde genişletildi.
Açık hava etkinliklerinin bazılarının ayrıntıları da biliniyor ve Demeter rahibesinin Kutsal Yol boyunca Eleusis'ten Atina agorasına önderlik ettiği bir geçit ve Iacchus'un sembolik arabasının önderlik ettiği başka bir dönüş alayı olurdu. Phaleron'da denizde gerçekleştirilen ritüeller, toplu temizlik ve arınma törenleri vardı.
Bunlarla iki tanrıçayı ve hayvan kurbanlarını (domuzları) ele alan efsaneler canlandırılır ve mystagōgoi isimli rahipler kutsal metinlerin yorumlamasını yapardı. Alandaki Yunan çanak çömleklerinin gösterdiği gibi "Bacchus" gibi tanrıları ele alan içki, müzik, dans ve genel şenlikler de vardı. Doğurganlık ve tarımla yakından ilişkili olan "gizemler"in amacı tapanlara servet ve en önemlisi de katılımcılara daha iyi bir ölüm sonrası yaşam vaadiydi.
Demeter'a Yapılan Tapınaklar
Demeter, Yunan dünyasındaki çoğu şehir devletinde kutsal alanlara sahipti. Homeros, tanrıçanın Pyrasos'ta kendi adını taşıyan bir yer olduğundan bahseder. MÖ 8. yüzyıldan itibaren Naxos'ta Demeter için bir kutsal alan ve tapınak inşa edilmişti. MÖ 4. yüzyılda Dion'da onuruna bir tapınak yapıldı. Diğer önemli ibadet yerleri arasında Messenia'da Anadania ve Arcadia'da Lykosoura vardı.
En ilginç olanları ise yine Arcadia'da ve Phigaleia'da mağaralara yerleştirilen Demeter'ın at başlı heykelidir. Bu kült heykelin Demeter'ın Poseidon ile olan aşk dolu karşılaşmasına atıfta bulunduğu düşünülüyor. Özellikle Sicilya başta gelerek birçok güney İtalya şehir devleti Demeter'a önem verirdi. Thebes'teki ibadet yerinde olduğu gibi İtalya şehir devletlerinde sivil görevler Demeter ile ilişkilendirildi.
Gizemlerin yanı sıra, Arkaik ve Klasik dönemlerde Eleusis'te yılda iki kez oynanan ve ödüllerin kutsal tahıl olduğu Eleusinia oyunları vardı. Yine Thesmophoria, Demeter onuruna Attika'da tamamen kadınlardan oluşan bir sonbahar festivalidir. Genel olarak doğurganlığı teşvik etmek için tasarlanan festival, çukurlara veya mağaralara atılan ve çürümeye bırakılan domuzları ele alır; domuzlar kalıntıları daha sonra tohumla karıştırılır ve ekilir.
Doğrudan festivali konu almasa da, Yunan komedi ustası Aristofanes (MÖ 460 – MÖ 380) bu festival için kadınların erkeklerin dışlanmasından faydalandığı Thesmophoriazusae (MÖ 411) oyununu ve Yunan trajedisinin en büyük yazarlarından Euripides'in (yaklaşık MÖ 484-407) ortadan kaldırılışını yazmıştır. Demeter ve Dionysos onuruna düzenlenen ve geniş çapta kadın ağırlıklı bir başka kış festivali de Haloa'dır. Diğerleri Kalamaia ve Proerosia festivalleri olmuştur.
Sanatta Demeter
Antik literatürde, İlyada'da Homeros tanrıçayı 'altın saçlı' olarak tanımlar ve Hesiod, Theogony and Works & Days'de onu 'Cömert Demeter', 'kutsal' ve 'saygılı' olarak tanımlar. Demeter, M.Ö.6. Yüzyıldan önce görsel sanatlarda nadiren yer alır ve daha sonra genellikle Persephone ile gözükür. Arkaik ve Klasik sanatta sık sık bir tahıl tacı takar ve elinde bir meşale olur (kayıp kızını arken kullandığı) veya bir asa ve bir gelincik (bakımsız buğday tarlalarında bolca büyüyen çiçek) tutar. Bazen Athena'nın doğumunu tasvir eden sahnelerde de bulunur.
Homeros Antik literatürdeki İlyada'da tanrıçayı 'altın saçlı' olarak tanımlar. Hesiod ise Tanrıların Doğuşu ile İşler ve Günler'de ona 'cömert Demeter', 'iyi süslenmiş', 'takdis edilmiş' ve 'saygın' der. Demeter, MÖ 6. yüzyıldan önce görsel sanatlarda nadiren görülürdü. Daha sonraları ise Persephone ile birlikte görünmeye başladı.
Arkaik ve Klasik sanatta sık sık oturur, tahıl tacı takar ve meşale (kayıp kızını aradığını gösterir) veya asa kullanırdı. Ayrıca gelinciği (bakımsız buğday tarlalarında bolca büyüyen çiçek) veya sadece sapları olurdu. Demeter'a bazen Athena'nın doğumunu tasvir eden sahnelerde de rastlanırdı. Eleusis'ten bugüne gelmiş olan ve Demeter ile Persephone'yi gösteren kabartma paneller vardır.
Demeter Hakkında Sık Sorulan Sorular
Demeter Ne ile Ünlüdür?
Demeter Antik Yunan'ın hasat tanrıçasıydı. Yiyeceklerinin çoğunu çiftçilikle elde eden Antik Yunan halkı için çok önemli bir tanrıçaydı. Demeter'in Persephone adında çok sevdiği nazik ve güzel bir kızı vardı. Persephone de annesi gibi doğayı çok severdi.
Zeus ve Demeter Nasıl Çocuk Sahibi Oldular?
Zeus büyük kardeşlerini babalarından kurtardıktan sonra, Demeter kardeşi Zeus ile bir ilişki yaşar ve bu ilişkiden Persephone adında bir kızı olur.
Demeter'in En Önemli Gücü Nedir?
Hasat ve tahılların büyümesi üzerinde kontrolü vardı. Bitkilerin büyümesine (ya da büyümemesine) neden olabilirdi ve mevsimler üzerinde kontrolü vardı. Ayrıca hava durumu üzerinde de bir miktar kontrolü vardı ve insanları acıktırabilirdi. Demeter iki büyük Titan Cronus ve Rhea'nın kızıydı.
Zeus Demeter'i Nasıl Hamile Bıraktı?
Tanrıların kralı ve Demeter iç içe geçmiş yılanlar şeklinde çiftleştiler. Bu birleşmeden tanrıça Persephone doğdu.
Demeter Kızının Kaçırılmasından Sonra Ne Yaptı?
Kızı Persephone'nin kaçırılmasından sonra Demeter dünyayı kasıp kavurur ve bitkilerin büyümesine izin vermez.