Varlık nedir? Varoluş hakkında ne kadar genel bir soru sorabiliriz? Bu gibi sorunların çözümü için bir umut var mı? Aristoteles'in felsefenin en zor alanlarından biri olan metafiziğe yaklaşımını inceleyeceğiz. İlk olarak, Aristoteles'in metafiziği tanımlamaya yönelik kendi girişimini tartışmaya geçmeden önce metafiziği genel olarak tanımlıyoruz. Bir dizi temel Aristotelesçi kavram ve ayrımı ele alıyor ve Aristoteles'in metafiziğinin mantığıyla nasıl ilişkili olduğunu tartışarak sonlandırıyoruz.
Metafizik Nedir?
Metafizik nedir? Pek çok felsefi soru gibi, bu soru da kesin ve oturmuş bir cevaba sahip değildir. Geleneksel bir yanıt aşağıdaki gibi olabilir: Metafizik, gerçekliğin doğası, varoluş ve zihin ile fiziksel dünya arasındaki ilişkiye dair temel soruları ele alan bir felsefe dalıdır. Fiziksel bilimlerin ve ampirik gözlemlerin kapsamını aşan kavramları inceler; varlık, kimlik, nedensellik, zaman, mekân, bilinç ve evrenin doğası gibi konuları araştırır.
Çağdaş filozof ve felsefe tarihçisi Adrian Moore tarafından ortaya konan bir başka bakış açısına göre metafizik, "şeylerin mümkün olan en genel anlamını çıkarma" çabasıdır ('çaba' terimine vurgu yaparak). Çok sayıda filozof "Metafizik nedir?" sorusu üzerinde kapsamlı bir şekilde düşünmüştür ve tamamen genel bir tanımın ötesinde (ilk verilen gibi) veya Moore'unki kadar ihtiyatlı bir şekilde formüle edilmiş (ancak sonuçta değerli) herhangi bir yanıtın oldukça tartışmalı olması muhtemeldir.
Aristoteles'in Metafizik Tanımı
Aristoteles yerine başka bir filozofu tartışıyor olsaydık, genellikle metafiziğin ne olduğu sorusundan hareket eder ve o filozofun özel sistemini keşfetmeye başlardık. Ancak, metafizik terimi Aristoteles'ten türemiştir, her ne kadar bugün Aristoteles'in Metafizik'i olarak adlandırdığımız çalışmayı bu özel başlıkla etiketlememiş olsa da. Platon'un yanı sıra, daha sonra metafizik felsefenin gündemini şekillendirmede önemli bir rol oynamıştır. Peki, metafizik onun için neyi ifade eder?
İlk olarak, kelimenin tam anlamıyla fizikten sonra gelen ve kendisi de belirli şeyleri kavramaya yönelik sistematik bir çaba olarak anlaşılabilecek olan şeyi ifade eder. Bu, Aristotelesçi düşüncede tikel şeyler ile genel şeyler arasındaki çok önemli bir ayrıma işaret eder ki bu ayrımı tekrar ele alacağız. Metafizik genellikle 'ilk felsefe' olarak anılır ve "varlık olarak varlık" çalışması olarak kabul edilir. Metafizik zaman zaman teoloji ya da bilgelik olarak da tanımlanır.
"Varlık olarak (qua) varlık" kavramı bu terimler arasında daha fazla açıklama gerektirir. Bu bağlamda, 'qua' basitçe 'kapasitesinde' veya 'olarak alındığında' anlamına gelir. Başka bir deyişle, varlık çeşitli kılıklara, rollere veya tezahürlere bürünebilirken, metafiziğin öncelikle varlığın herhangi bir özel tezahüründen ziyade varlığın kendisinin analiziyle ilgilendiğini öne sürer.
Bu girişimin kesin doğası açık görünmeyebilir ve aslında öyle de olmamalıdır. Aslında, metafiziği tam olarak tanımlayamadan çalışma geleneği Aristoteles ile başlamış gibi görünmektedir. Bu, Aristoteles'in metafizik açıklamasının zorunlu olarak bulanık olduğu anlamına gelmez; sonuçta, konuyu tam olarak tanımlama girişimleri zor olsa bile mantıklı içgörüler ifade edilebilir.
Aporia: Çözülemeyen Metafizik Problemler Var mıdır?
Dikkatle üzerinde durulması gereken bir diğer önemli Aristotelesçi ayrım, bizim tarafımızdan bilinen şeyler ile kendinde bilinen şeyler arasındaki ayrımdır. Metafizik, ikinci kategoriye ait varlıkların incelenmesiyle ilgilidir ve bu iddianın altında, gerçekliğin belirli yönlerinin -temel ilkeler veya birincil nedenler- soyut doğalarına ve genelliklerinin içsel zorluğuna rağmen, yine de kendi başlarına kavranmaları gerektiğinin kabulü yatar. Metafiziğin fizikten sonra takip edilmesinin nedeni budur.
Bizim tarafımızdan bilinen şeyler ile kendi içlerinde bilinen şeyler arasındaki ayrım, örtük bir entelektüel kavrayış hiyerarşisini yansıtır. Somut varlıkların işleyişini, dünyanın deneyimleyebildiğimiz açık yönlerini (cisimlerin hareketi gibi) kavradıktan sonra metafiziğe geçebiliriz.
Aristoteles, metafiziğin doğası gereği, aporia olarak adlandırdığı, görünüşte çözülemez sorunlara ve çapraşıklıklara yol açtığına inanır. Aristoteles'in aporia anlayışı ile bu terimle yakından ilişkili olan Platon'unki arasında dikkate değer bir fark olduğunu vurgulamak çok önemlidir. Platon için aporia bir söylemin içindeki bir engeli ifade ederken, Aristoteles aporianın daha geniş bir entelektüel çıkmazı temsil ettiğini, herhangi bir özel söylemin ötesinde anlayışımızı engellediğini ileri sürer.
Bu metafizik açmazlar arasında Aristoteles'e göre en zorlu olanı birlik ve tözlerin varlığı sorusu etrafında döner. Daha basit bir ifadeyle, belirli bir varlığın daha büyük bir bütünün parçası olarak mı yoksa kendi içinde tam bir varlık olarak mı görülmesi gerektiğiyle ilgilidir.
Aristoteles'in Metafiziğinde Kategoriler
Aristoteles'in metafiziği büyük ölçüde onun kategoriler felsefesine ve farklı varlık kategorileri arasındaki ilişkileri analiz etmesine dayanır. Kategorilerin varlığın çok genel sınıflandırmalarını temsil ettiği varsayılır. Aristoteles'in şemasında ilk ve ayrıcalıklı kategori töz kategorisidir. Diğer tüm kategoriler tözlere bağlıdır. Örneğin, nitelikler (bir başka Aristotelesçi kategori) tözün nitelikleri olarak vardır ve bağımsız olarak var olamazlar. Diğer tüm kategoriler töze içkindir, tersi söz konusu değildir.
Dikkate alınması gereken bir diğer önemli ilişki de, belirli bir kategori içerisinde daha genel olandan daha az genel olana doğru bir ilişkiyi içeren "bir özne hakkında söylenme" ilişkisidir. Örneğin, bir hayvan insan hakkında "söylenir" çünkü insan bir hayvandır (bu örnek için Marc Cohen ve C.D.C Reeve'e teşekkür ederiz).
Her bir kategori hiyerarşik olarak düzenlenerek Aristoteles'in tümeller gibi metafiziğinin en önemli unsurlarından bazılarını tanıtmasına ve anlamlı bir şekilde düzenlemesine olanak tanır. Bu hiyerarşik düzenleme, en tümel kavramların atası ve en tikel bireysel tözlerin en son yavruları olduğu bir soy ağacı olarak tasavvur edilebilir. Örneğin, belirli insan/at örnekleri hiyerarşide alt sıralarda yer alan varlıklardır.
Töz ve onunla ilişkili kavramlar Aristoteles'in metafizik projesinin özüyle, yani varlık olmak bakımından varlık çalışmasıyla nasıl ilişkilidir? Daha önce de belirtildiği gibi "varlık" terimi muğlaktır. Aslında, varlık için her biri Aristoteles'in kendisinin de farkında olduğu çeşitli anlamlara sahip birkaç Yunanca kelime vardır. Bu farkındalık, Aristoteles'in modern felsefede devam eden bir mücadele olan metodolojik kaygılarla ne ölçüde boğuştuğunu vurgular.
Aristoteles'in Metafiziği ile Mantık Arasındaki İlişki
Aristoteles, varlığın anlamını çevreleyen belirsizliği "pros hen" belirsizliği olarak adlandırır; bu, varlığın çeşitli anlamlarının tamamen ayrı ve bağımsız olmaktan ziyade birbiriyle bağlantılı olarak anlaşılması gerektiğini ifade eden bir terimdir.
Daha da önemlisi, Aristoteles "varlığın" birincil anlamını tözlerle ilgili olarak tanımlarken, diğer anlamları ikincil olarak kabul eder. Aristoteles'in bu metafizik düşünceleri nasıl ifade ettiğine ilişkin dikkat çeken öz-bilinci daha da ileri gider; hem dili hem de akıl yürütme biçimimizi analiz etmenin önemini kabul eder.
Tözü incelemeye başlamadan önce Aristoteles akıl yürütmenin temel ilkelerini ya da aksiyomları inceler. Bu ilkeler arasında, Çelişmezlik İlkesi Aristoteles için en yüksek kesinliğe sahiptir. Bu ilkeye göre "aynı niteliğin, aynı zamanda, aynı özneye, aynı bakımdan hem ait olması hem de olmaması imkansızdır" Örneğin, bir şey aynı anda hem bir kedi hem de bir kedi olmayan bir şey olamaz. Bu ilkeyi metafizik bağlamında tartışmamızın nedeni, Aristoteles'e göre metafiziğin dünya hakkında belirli inançları ifade etmeyi ve iddialarda bulunmayı içermesidir. Bir inancın ifade edilmesi ya da ileri sürülmesi, onun doğru ya da yanlış, doğru ya da yanlış olarak değerlendirilmesine olanak tanıyacak şekilde temsil edilebileceği anlamına gelir.
Yirminci yüzyılın önde gelen filozoflarından Bernard Williams, inançları ifade ederken ya da ileri sürerken "doğru yapmanın" önemini vurgular. Çelişmezlik İlkesi olmasaydı, belirli bir önermenin (A) zıttı aynı anda doğru olabileceğinden, herhangi bir iddiayı önemli olarak değerlendirmek için hiçbir neden olmazdı. Örneğin, Çelişmezlik İlkesi olmaksızın ruhun var olduğuna dair metafiziksel bir sonuca varmış olsaydık, karşıt önermenin (yani ruhun var olmadığına dair) aynı anda doğru olmadığına inanmak için hiçbir nedenimiz olmazdı.
Aristoteles'in dilin özellikleriyle ilgilenmesi ve argümanların altında yatan yapıyı anlamaya çalışması, felsefesinin çağdaş okuyuculara nasıl oldukça modern göründüğünün sadece birkaç örneğidir. Bu modernlik kısmen Aristoteles'in metafiziğinin felsefi gündemi şekillendirmeye ve entelektüel açıdan ilgi çekici ve önemli soruları keşfetmemizi sağlamaya devam eden kalıcı etkisinden kaynaklanmaktadır.
