Avarlar, Cücenler, Ak Hunlar (Eftalitler) ve Ogur (Bulgarlar) gibi Türk ırklarından oluşan, Türkçe konuşan, Türk yöneticili (Kağan) bir konfederasyondu. 552'de Cücen İmparatorluğu'nun yıkılmasıyla Orta Asya'dan Ukrayna, Rusya ve Kazakistan'a karşılık gelen bölgeye ("Pontus Bozkırı") göç ettiler. Pek çok tarihçiye göre yaşam tarzları ve özellikle atlı savaşçılar olmaları yönüyle Hunların devamıdır. Hunların Frank krallığı ile Bizans imparatorluğu arasındaki topraklarına yerleşip derhal akınlara başladılar. Onların askeri becerisini fark eden Bizans İmparatorluğu Avarlara rakip uluslarla savaşması karşılığında ödeme teklif etti. Avarların kurucusu I. Bayan (yö. MS 562/565-602) ilk görevinde Panonya Gepidlerini yenmek için Kral Alboin komutasındaki Lombardlarla ittifak kurdu. Ancak sonra bölgeyi ele geçirdi. Bunun üzerine Lombardlar İtalya'ya göç etmek zorunda kaldılar. Avarlar nihayetinde kabaca günümüz Avusturya, Macaristan, Romanya, Sırbistan, Bulgaristan ve Türkiye'nin bazı bölgelerine karşılık gelen bir bölgede Avar Kağanlığı'nı kurmuştur. Düşman ulusların bir bir Panonya'dan (geniş çapta şimdiki Macaristan) çıkmasıyla I. Bayan'ın topraklarını kolayca genişletti ve Avar İmparatorluğu, Şarlman yönetimindeki Franklara yenildiği MS 796'ya dek ayakta kaldı.
Avarların kökeni ve göçü
Avarların kesin kökeni tartışılmalı (Hunlar gibi) ancak birçok tarihçi onları Çin'in kuzeyindeki Moğolistan'ın Cücen Kağanlığı ile ilişkilendirir. Cücenler, 552'de Göktürkler tarafından yıkılınca iddiaya göre Siyenpilerin (kısmen Türklerden oluşan) yönettiği Cücen halkı batıya kaçtı. Cücenler zamanla Toba Türklerine karşı Ak Hunlarla ittifak kurdular ve sayısız savaşta birlikte çarpıştılar. 394'e gelindiğinde ikili Moğolistan'da imparatorluk halini aldı. Avarlar 557'de henüz Pontus Bozkırı'nda yokken bu imparatorluğa Cücen Kağanlığı denildi.
Bir diplomat ve tarihçi olan Priskos, Avarlardan ilk kez 463'te bahseder ve Hunların bir alt grubu olan Sabir Türkleriyle ilişkilendirir. Priskos, Hunlara dair ilk kaynaklardan biri (448/449'da Attila ile tanışmış ve yemek yemiştir) ve Attila'nın 453'teki ölümünü takiben Hunların faaliyetlerini tarihe geçti. (Attila'nın kurduğu Hun İmparatorluğu 469'da dağıldı.)
Bununla birlikte Priskos'un bahsettiği Avarların 552'de Moğolistan'dan kaçan Avarlar olup olmadığı tartışılmalı. Bazı tarihçilere göre bu Avarlar aynı adı taşıyan ikinci bir gruptu. Daha önceki Avarlar bölgede yerleşik bir konfederasyonken sonraki Avarlar aslında peşlerindeki Göktürklerden kaçan Orta Asya göçmenleri olabilirler.
Avarların Roma ile ilişkisi
Göktürkler tarafından sürülen Avarların, Avrupa'ya adım atarak Roma İmparatoru I. Justinianus ile anlaşma yaptığı öğrenilir. Justinianus, Avarlara sorun yaratan kabilelerle savaşması karşılığında ödeme yaptı. Ancak yerine gelen II. Justinus anlaşmayı bozunca kendilerine yurt arayan Avarlar, Tuna Irmağı'nı geçmek için izin istediler ve Romalılar bunu reddetti. Güneyde Romalılar ve Kuzeyde Franklar tarafından engellenen Avarlar, ya I. Bayan'ın hamlesiyle ya da Romalıların önerisiyle (Gepidleri yenmeleri için) dikkatlerini Panonya'ya çevirmiştir.
I. Bayan burada bölgenin başkenti olan Sirmium'u ele geçirmek istedi ancak Alboin yönetimindeki Lombardlar halihazırda bölgede Gepidler ile savaştaydı. Bölgeyi çok iyi bilmeyen I. Bayan MÖ 567'de Lambardlar ile ittifak kurdu. Anlaşmaya göre eğer kazanırlarsa Avarlar Gepid topraklarını, hazinesini ve insanlarını köle olarak alacaktı ve Lambardlara dokunulmayacaktı. Kral Alboin, I. Bayan'dan ve Avarlardan çekinmiş olmalı ki böylesine bir anlaşmayı onaylamıştır.
Gepidler, Sirmium kentinin biraz dışında verilen savaşta yenildi ve kralları Cunimund öldü. İki farklı kaynağa göre kendisi I. Bayan tarafından öldürülmüş ve kafatası şarap kadehi yapılıp müttefiki Alboin'a sunulmuştur. Diğerlerine göreyse Alboin, Cinimund'u öldürdü ve kafatasını kadeh yaparak kemerine taktı. Ancak ikili Sirmium'a vardığında ölen kralın yardıma çağırdığı Doğu Roma çoktan kente gelmişti ve güçlü savunma karşısında geri çekilmek zorunda kalındı.
Avar İmparatorluğu'nun yükselişi
Sirmium korunsa da Panonya'nın büyük kısmı artık Avarların oldu. Lambardlar ise anlaşma sonucu İtalya'nın yolunu tuttu ve anlaşmanın ne denli ağır olduğunu ancak şimdi anladılar. Kral Alboin Avarlara karşı cephe almak için Cunimund'un kız kardeşiyle evlendi ancak 572'de İtalya'dayken babasının intikamı için karısı tarafından öldürüldü.
Ön Bulgarlardan Ogurların Türk Kutrigur boyu bu dönemde 10.000 askerle Avar ordusundadır ve Dalmaçya eyaleti gibi Bizans'a çeşitli akınlar düzenlemişlerdir. Slavlar da Avar akınlarına katıldı.
"Yüzük" dedikleri merkezlerini Attila'nın eski başkentine yakın kuran Avarlar, 570'de yeniden Sigebert'in Frankları ile savaştılar ve bu kez onları mağlup ettiler. Birkaç uzun yıl sonra Avarlar Sava Irmağı'ndaki Sirmium'u aldı ve devamında Singidunum (Belgrad) ve Moesia kentlerini ele geçirdi. Bizans için bu Hun kabusunun yeniden başlangıcıydı. I. Bayan ordusuyla Balkanlara yürüdü ve Doğu Roma'dan haraç talep etti. Bu dönemde bazı Slavlar, Panonya'ya gelerek Avarlarla müttefik olmuştur. Avarlar onları savaşta harcanacak er misali gördü ve 580'lerde birlikte Yunanistan'ı işgal ettiler.
Demir üzengi Avrupa'ya Avarlar ile gelmiştir. Avarlar bu üzengi sayesinde at üstünde oturarak ve hatta dik durarak dövüşebiliyordu. Üzengi Avar süvarilerini Hunlardan sonraki en korkulan ve yenilmez askeri güç yaptı.
Roma 572'de Sasanilerle savaştayken I. Bayan giderek daha çok Roma bölgesine saldırdı ve daha yüksek haraçlar talep etti. Ta ki Sasani savaşı bittiğinde İmparator Mauricius, Avarlara denk bir ordu hazırlayarak onları Balkanlardan Panonya'ya ve neredeyse başkentlerine dek sürdü. Ancak Mauricius ordusunun geri çekilmemesini, olası Avar saldırısı için kışı Balkanlarda geçirmelerini talep edince ordu ayaklandı ve tarihçi Theofanis'e (760-818) göre yüzbaşı Phokas'ı yeni liderleri seçtiler.
Phokas askeriyle Konstantinopolis'e yürüdü ve hızla taç giyerek Mauricius ve beş oğlunu idam etti. 602 ayaklanmasını batıdan Avarların ve doğudan Perslerin Konstantinopolis'e saldırması izledi. Avar kağanı bu kez daha da yüksek yıllık haraç talebiyle ayrıldı.
Aynı yıl Balkanlarda ortaya çıkan bir veba geniş bir alana yayılmış ve muhtemelen I. Bayan'ı da öldürmüştür. Yerini alan ve adı bilinmeyen oğlu, Sasani İmparatorluğu ile ittifak kurarak Konstantinopolis'e karadan ve denizden bir saldırı başlattı. Ancak 5. yüzyılda inşa edilen Theodosius surları kara saldırısını tutunca ve Bizans gemileri birçok Avar gemisini batırınca saldırı bozguna dönüştü. Hayatta kalan Avarlar, Panonya'ya döndüler.
Avar İmparatorluğu'nun çöküşü
610-641 arasında hüküm süren Herakleios, başa geldiği gibi Avarlara ödemeyi kesti ve onların gelir ve gıda kaynağına önemli bir darbe vurdu. Bayan'ın oğlu 630'da ölünce bölgedeki Bulgarlar, Avarlara karşı ayaklanmış ve Doğu Roma'dan yardım istemiştir. Arapların saldırısıyla meşgul olan Roma yardıma gelmeyince Avarlar ayaklanmayı bastırdılar ancak önemli oranda zayıf düştüler.
I. Bayan'ın yönetiminde Avarlar haraç aldıkları ülkeleri aracı liderler yoluyla kontrol ediyordu ancak onun ölümüyle bu sistem bozuldu. Franklarda 768'de Şarlman'ın başa gelmesiyle Lombardlar fethedilmiş ve sıra Avarlara gelmişken Saksonların isyanı her şeyi durdurmuştur. Avarlar önceden olduğu gibi böyle bir fırsatı kullanmak yerine aralarında çatışıp iç savaşa sürüklendi ve sonuç 794'de her iki tarafın liderlerinin ölmesi oldu. Başa gelen alt yönetim Avarları Şarlman'a teslim etti ancak Şarlman yine de 795'te topraklara saldırdı ve Avarlar resmen 796'da yıkıldılar. Büyük Avar hazinesini ödül olarak alan Franklar, Avarları yönetmeye başlamıştır. 799'daki bir Avar isyan birkaç yılda bastırıldı ve Avarlar bundan sonra diğer ulusların arasına karıştı.
Hunlar gibi Avarlar da yerleştikleri dünyayı değiştirmiştir. Hem Lombard ve Slav kültürlerinin coğrafyasını değiştirdiler hem de Roma İmparatorluğu'nun politik ve askeri gücünü uzunca kırdılar. Onlar tarihin en korkulan atlı savaşçılarından biridir. Avarlar bugün ele geçirdikleri topraklarda yaşıyor ve hala ayırt edilebilir durumdalar.
Kaynakça ve ek bilgiler:
- Metropolitan Sanat Müzesi'nin Avar koleksiyonu
- Empires and Barbarians, Peter Heather, (Kitap).
- Warriors of the Steppe, Erik Hildinger, (Kitap).