Barajların çevre dostu olduğu söylenir ve yenilenebilir bir enerji kaynağı olarak anlatılırlar. Ancak aslında hiç de çevre dostu değiller. Taşkın kontrolü, sulama, içme suyu ve elektrik üretimi gibi insana yönelik olumlu yönleri olan barajlar hidroelektrik enerjide kullanılır ve dünya elektriğinin yaklaşık %16'sını ve dünyanın yenilenebilir enerjisinin %70'ini oluştururlar. Tüm bunlar kömür yakmaktan çok daha iyi olsa da giderek daha fazla baraj inşa edildikçe insanlar barajların çevreye saçtığı olumsuz etkiyi fark etmeye başladılar. Türkiye'de bunu HES barajları ile görüyoruz.
Barajlar Ekosistemi Bozuyor
Su yaşamdır ve barajlar suyu engelleyerek hem ekosistemi hem de insan yaşamını olumsuz etkiliyor. Örneğin, Etiyopya'daki Büyük Etiyopya Rönesans Barajı (GERD) Mısır'ı endişelendiriyor. Çünkü kendilerine daha az suyun ulaşmasıyla sonuçlanabilir.
Barajlar suyu tuttuğu kadar tortuları da tutuyor. Bu tortular ırmaktan gelir ve balıkları ve bitki örtüsünü besler. Baraj, tortunun akarsudan akışını durdurarak ırmaktaki canlılığın ölmesini sağlıyor.
Yine katı maddeler baraj rezervuarında biriktikçe çevredeki toprak yenilenemiyor ve verimini kaybediyor. Bu süreçte ırmak yatağı derinleşir ve de aşınır. Özellikle büyük barajlar %30 ila %40 arasında tortu kaybından sorumlu.
Hepsi bu değil. Barajlar insanları yerinden ediyor ve rezervuarda su biriktirmek bitkileri öldürürken hayvanları boğuyor veya göç etmeye zorluyor. Baraj rezervuarı zengin habitatları zayıflatır ve canlıların göç yolunu engeller.
Ağaçlar tohumlarını yayarken su akışını kullanıyor. Baraj bunu engeller.
Barajlar Biyolojik Çeşitliliği Azaltıp Soy Tükenmesine Yol Açıyor
Özellikle somon gibi balıklar ve diğer su canlıları barajlara karşı savunmasızlar. 1984'de Paraguay ile Brezilya arasına kurulan Itaipu Barajı biyoçeşitlilik kaybına yol açtı. Amazon'a yerleştirilen Tucurui Barajı, balık verimliliğini %60 gibi bir oranda düşürdü.
Balıklar yiyecek bulmak veya yumurta bırakmak için ırmakta özgürce hareket etmek zorunda. Barajlar göç eden balıklara engel olur. 250 milyon yıllık geçmişe sahip mersin balığı ve kürek balığı göç eden türler ve rapora göre yalnızca son 30 yılda popülasyonları %99 oranında azaldı.
Barajlar dünyanın her yerinde canlı yaşamı kadar insanların geçim kaynağını da etkiliyor. Zararları yalnızca suda yaşayan türler için geçerli değil. Endonezya'nın Sumatra kentindeki bir hidroelektrik projesi, popülasyonu yalnız 500 olan Dünya'nın en nadide beçini Tapanuli orangutanını yok edecek. Barajlar canlı türlerini Dünya'dan silebiliyor.
Baraj Sera Gazı Yoluyla İklim Değişikliğini Hızlandırıyor
Barajlar ormanları su altında bırakır ve ormanın karbon düzenleyici rolünü yok eder. Boğulan bitkiler çürüdükçe ve ayrıştıkça ortaya güçlü bir sera gazı olan metan çıkar. Özellikle tropik ormanlara baraj yapmak bu yüzden tehlikeli. Barajlardan kaynaklanan sera gazı emisyonunun yılda yaklaşık 1.000.000.000 ton olduğu ölçülür.
İklim değiştikçe sıklaşan uzun süreli kuraklıklar barajlardaki suyu azaltır. Dolayısıyla elektrik üretimi düşer. Hidroelektrik enerjisine bağlı ülkeler sıcaklıklar yükselmeye devam ettikçe su riski altında.
Brezilya, elektrik enerjisinin %60 ila %70'ini hidroelektrikten alır ve bir kısır döngü içindedir: Eğer yağmur ormanlarını yok ederse daha az yağmuru olacak ve daha az yağmur barajlardaki suyun azalmasıyla sonuçlanacak.
Barajlar Su Kalitesini Düşürüyor
Barajlar çevredeki topraktan suya akan gübreleri hapseder. Hatta bazı gelişmekte olan ülkelerde kanalizasyon suyu doğrudan baraja akıyor. Bu tür kirlilikler alg sayısında artışa neden olarak sudaki oksijenin emilmesine ve suyun asidik hale gelmesine neden oluyor. Bu da insanlar ve hayvanlar için sağlık riski demek.
Barajlar durgun su oluşturur. Durgun su üst taraftan ısınır. Bu su zararlı alglerin çoğalmasını teşvik eder. Dahası, baraj tabanındaki türbinden üflenen soğuk hava zararlı düzeyde yüksek mineral içerebilir. Tüm bunlar su kalitesini düşürüyor.
Bazı ülke ve kentlerde baraj suyu o denli kötü kalitededir ki içmeye uygun değildir.
Baraj Suyun Boşa Harcanmasını Sağlıyor
Irmaktaki doğal akışa kıyasla, durgun bir havuzda bekleyen su daha fazla buharlaşır. Her yıl insan faaliyetleri için ihtiyaç duyulan toplam tatlı su miktarının en az %7'sinin barajda buharlaştığı hesaplanır. Bu etki Türkiye dahil bazı sıcak bölgelerde daha da ağır.
Barajlar ayrıca istilacı bitki türlerini toplar ve bu yabani otla kaplı barajlarda topraktaki buharlaşma artışı ve bitkilerdeki terleme suyun karadan atmosfere geçişini artırır. Bu etkiye evapotranspirasyon deniyor ve su yüzeyindeki buharlaşmadan 6 kat yüksektir. Barajların su fazlalığı duygusuna yol açarak su israfını teşvik ettiğine yönelik kanıtlar bile vardır.
Dünya küresel su kıtlığı krizine gittikçe ve tatlı su kaynakları azaldıkça barajların yeniden gözden geçirilmesi gerekecek.
Baraja Alternatif Yapılar
Başta dev barajların zararlı çevresel etkileri gün gibi ortadayken, barajın bir alternatifi var mı? Baraja sunulacak alternatif hem enerji üretiminin yüksek hem de ekolojik üretkenliğin korunduğu bir sistem olmalı. Sunulan önerilerden biri akarsu türbinleridir. Baraj ölçeğinde olmasa da güneş ve rüzgar gibi diğer yenilenebilir enerjiler çok daha düşük çevresel maliyetle daha temiz elektrik üretimi sağlar.
Barajları Yıkmak
Dünyada en çok baraja sahip ülkelerden ABD'de bugüne dek 1200'den fazla baraj yıkıldı. Baraj yıkıldıktan sonra çevre tümüyle ilk günkü sağlığına dönmez ancak hızlı iyileşir. Son zamanlarda ülkede Elwha Barajı, tarihin en başarılı baraj yıkım projelerinden birine sahne oldu. 33 metre yüksekliğindeki Elwha Barajı yıkıldıktan sonra ağaçlar yeniden büyümeye ve eski hayvanlar bölgeye dönmeye başladı. Irmaklar iyileşti ve bitki örtüsü eski haline yaklaştı.