Beyni veya nöronu olmamasına rağmen cıvık mantar ya da diğer adıyla Physarum polycephalum inanılmaz derecede zekidir ve karmaşık problemleri aşırı verimlilikle çözer. Doğada tonlarca farklı mantar türü bulunuyor ve her biri kendi içinde benzersiz. Ancak bir tanesi gerçekten diğerlerine kıyasla daha fazla göze çarpar. Cıvık mantar, en hafif tabiriyle, son derece ilginç bir canlıdır.
Cıvık Mantarın Çarpıcı Özelliği
Yukarıdaki cıvık mantar Elaeomyxa Cerifera olarak bilinir ve genellikle dağınık veya küçük kümeler halinde yaşar. Sporokarp yapıları (sporun salındığı yer) zamanı geldiğinde ikiye ayrılır ve parıltılı küçük toplara benzer ışıltılı sporlar açığa çıkar. Cıvık mantar bunun sonucunda mor, yeşil ve mavi tonlarında parlak renklerle kaplanır. Pek çok insan cıvık mantarın bu çarpıcı yönünü hayatları boyunca görme fırsatı bulmaz. Tazmanya, doğru ekipmanla bu şansın en yüksek olduğu yerlerden biri.
Ancak biz Physarum polycephalum'a odaklanacağız. Bu sarı renkli tek hücreli cıvık mantar türü çok iyi bir şekil değiştiricidir. P. polycephalum, nerede ve nasıl büyüdüğüne bağlı olarak farklı görünümlere bürünebiliyor: Ormandayken kendisini dev sarı topaklar haline getirir veya bir yaprağın alt tarafındayken sıvı hardala benzer; laboratuvarda petri kabına konulursa agar plakası boyunca ince şekilde yayılır ve mercan gibi dallanır. Cıvık mantarın dallanma deseninin şimşek, nehir deltası, sinir ağı veya kan damarı ile aynı yayılım kuralını izlemesi ilgi çekicidir.
Cıvık Mantar Aslında Mantar Değil
Cıvık mantar, aslında bir mantar değil. Daha çok bir tek hücreli amip olarak kabul edilir ve balçık küfü (slime mold) adı verilir. Aristo bu türü 3000 yıl önce detaylıca tanımlamıştır. Ancak bilimdeki popülaritesi ilk kez 1940'lı yıllarda yükseldi. Orman zeminlerindeki serin, nemli ve karanlık koşullarda yaşarlar. Bakteriler, protozoa, mantar sporları ve diğer çürüyen organik maddelerle beslenirler.
Ayakları ya da uzantıları yoktur ve şekil değiştirerek hareket ederler.
Sporoforlar, ilk kez ortaya çıktıklarında beyaz renkte olur ve sarı mumsu bir tabaka ile kaplı görünür – bazılarında ise pembemsi tabakalar vardır. Cıvık mantar olgunlaştıkça beyaz bölüm koyulaşır ancak sarı tabaka hala görünür halde kalır.
Tamamen olgunlaşmış cıvık mantarlarda peridyum (sporokarpın dış yüzeyi) ince, şeffaf ve yanardöner yapıya sahip oluyor. Sporokarp ayrılmaya başladığında, çanak yaprağına benzer bir görünüm alır ve renkli sporlar açığa çıkmaya başlar.
Cıvık Mantar Hareket Edebiliyor
Cıvık mantar adı aldatıcı gelebilir. Zira bu canlılar aslında kendi başına hareket edebiliyor ve hatta diğer tek hücreli organizmalarla beslenebiliyor. Tüm bunları bir beyne sahip olmadan yaptıklarından bazı yönlerden insanlardan daha akıllı oldukları düşünülür.
Yukarıdaki resimde, bir ağacın çürüyen gövdesinde büyüyen cıvık mantarını görebilirsiniz. Parlak sarıdır ve damar benzeri uzantıları besin kaynaklarına ulaşmasını sağlar. Aslında cıvık mantarlar demek gerek zira binlercesine bakıyorsunuz.
Balçık küfü adını taşısa da elbette küf değildir. Daha çok amiplerdir ve şekil değiştirerek hareket eden tek hücreli mikroskobik keselerden ibaret oldukları söylenebilir.
Cıvık Mantarlar Birleşerek Tek Vücut Olurlar
Cıvık mantarlar tek hücreli halde tek başlarına var olabilirler. Ancak bu tek hücreli canlılardan iki veya daha fazlası bir araya geldiğinde hücre zarları çözülür ve hücreler tek bir zar altında birleşir. Bu durum, kendi genetikleri olan iki cıvık mantarın aynı vücutta var olabildiği anlamına geliyor. Plazmodyum adı verilen bu kolektife katılabilecek kişi sayısında sınır yok. Zira kolektifteki her cıvık mantar diğerinin yararına çalışır.
Cıvık mantarlar yeni bir ortama yerleştirildiğinde, zeminin düzenini değerlendirerek fraktal bir modelle her yöne yayılırlar. Yiyecek gibi, kendileri için faydalı bir şey bulurlarsa yolu açarlar. Güneş ışığı gibi beğenmedikleri bir şey olursa geri çekilirler.
Kendilerini içinde buldukları her durumu kabullenmez, hayatta kalmalarına en uygun koşullar arasında seçim yaparlar. Kulağa basit gelebilir ancak cıvık mantarlar bu gelişmiş yetenekleri sayesinde etkileyici derecede karmaşık birçok sorunu çözebiliyor.
Favori yiyeceği üçe iki oranında protein ve üçe bir oranında karbonhidrattan oluşanlardır. Bu anlamda sağlıklı da beslenir.
Cıvık Mantarın Sorun Çözme Becerisi
Bir haritaya birkaç yulaf (cıvık mantarın en sevdiği yiyecek) koyarsanız, cıvık mantar yulaflara giden mümkün en kısa yolları birleştirmeye çalışır. Benzer şekilde tuz gibi (cıvık mantarın hoşlanmadığı) bazı engeller eklerseniz, bunlardan kaçınmanın yaratıcı yollarını bulurlar. Bilim adamları bir şehir haritasını alıp en işlek yerleri temsil eden noktalara yulaf yerleştirdiğinde cıvık mantarın şehrin raylı sisteminin haritasını çıkardığını gördü — tıpkı aşağıda Tokyo raylı sistem haritasını çizmeleri gibi. İnsan mühendislerin bu raylı sistemin haritasını çizmesi yıllar alırken cıvık mantarın aynı haritayı çıkarması sadece saatler sürdü.
Ancak cıvık mantarlar sadece toplu taşımayı tasarlamada iyi değiller. Bir labirente konulduğunda labirentin haritasını çıkarıyor, çıkışa giden en kısa yolu buluyor ve bunu hafızalarında tutuyorlar. Çıkışı bulan cıvık mantarlar bunu diğer bireylere öğretiyor. Bilim adamları bir labirenti çözen cıvık mantar grubunu alıp başka bir cıvık mantara eklediğinden, ikinci cıvık mantarın labirenti daha hızlı bitirdiğini biliyorlar.
Cıvık mantarın zaman bilinci olduğuna dair kanıtlar dahi vardır. Cıvık mantar soğuk havayı ve kuruluğu sevmez. Araştırmacılar cıvık mantarı her gün aynı saatte rüzgara maruz bıraktı ve canlının giderek küçüldüğünü gördüler. Bir gün rüzgar kesildiğinde cıvık mantar derhal eski formunu almadı. Aksine, yeniden rüzgar olma ihtimaline karşı yavaşladı ve büyümesini kontrol altına aldı. Bu test, beyni ve sinirleri olmayan Physarum polycephalum'un öğrenebildiğini kanıtlamıştır.
Cıvık mantarın tüm bunları nasıl başardığı hala tam olarak bilinmiyor. Cıvık mantar yaklaşık 600 milyon yıl ila bir milyar yıldır Dünya'da olduğundan (Homo sapiens yaklaşık 200.000 yıldır var), oldukça etkileyici bir zeka biçimine sahiptir ve tüm saygılara layıktır.
Kaynakça
1.How Brainless Slime Molds Redefine Intelligence. https://www.scientificamerican.com/article/brainless-slime-molds/
2.Slime Molds: No Brains, No Feet, No Problem. https://www.pbs.org/newshour/science/the-sublime-slime-mold
3.Introduction to the "Slime Molds". https://ucmp.berkeley.edu/protista/slimemolds.html
4.Kapak görseli: Science Source