Ateşin askeri amaçla kullanılması savaş sanatı kadar eskidir. Rum ateşi (Bizans ateşi, Roma ateşi) tarihte bunun en bilinen örneklerinden biri. Tarihin babası Homeros, İlyada Destanı'nda Truvalıların Ahaya'daki savaş gemilerini ateşle yok ettiklerini yazar: "… ve Truvalılar arkalarına amansız ateşler fırlattılar ve alevler üzerlerine dökülerek onları ezdi…" Arkeolojik veriler, MÖ 9. yüzyılda Asurlu fatihler zamanından beri ateşli karışımların kullanıldığını gösteriyor. Bu karışımlar okların üzerine yerleştirildi. Bu taktikler Antik Greko-Romen dünyasında yaygındı ve kükürt, petrol veya bitüme dayalı çeşitli kimyasal bileşikler yaygın olarak kullanıldı.
Dahası, antik tarihçi Tukididis, MÖ 424'te Delium kuşatmasında alev püskürtücülerin kullanıldığından bahseder. Korkunç Rum ateşi keşfedilmeden önce bile, İmparator I. Athanasius (491-518), Vitalian'ın isyanlarına karşı 515'te yapılan deniz savaşında kükürt ve kireç bazlı bir kimyasal bileşik kullanıyordu. İmparatora karışımı kullanmasını tavsiye eden kişinin Proclus adında Atinalı bir filozof olduğu anlaşılır.
Rum ateşi nasıl bulundu?
Rum ateşi denilen ve Yunan ya da Bizans ateşi olarak da bilinen bu sıvı ateşe dair ilk yazılı referanslar vakanüvis (kronikçi) Teofan Confessor tarafından yapılıyor. Bizans imparatoru IV. Konstantin Pogonatus'un (MS 665–685) bu teknolojiyi Arapların Konstantinopolis'i fethetme girişimlerine karşı başarıyla kullanmasından bahseder. (MS 674-678). Rum ateşi ilk kez Arapların 678'deki Konstantinopolis kuşatmasında kullanıldı.
Tarihçiye göre, sıvı ateş, Heliopolis kentinden bir zanaatkar ve mimar olan Kallinikos tarafından icat edildi. MS 668'de Arap işgalcilerden kaçmak zorunda kalınca Müslümanların elindeki Suriye'den ayrılıp Konstantinopolis kentine sığındı. Sıvı ateşi Bizanslıların hizmetine sundu ve onların Müslüman kuşatmacılara karşı zafer kazanmasını sağladı.
Bazı araştırmacılar, tek bir insanın böyle bir bileşiği icat etmesinin mümkün olmadığına ve Kallinikos'un buluşunun aslında İskenderiye Kimya Okulu'nun sırlarından olduğuna inanıyor. Kesin olansa Rum ateşinin yıkıcı etkilerinin pek çok tarihçi tarafından anlatılmış olması. Bu sıvı ateşin suda bile yanma özelliği vardı. Hem gemilerden püskürtüldü hem de mancınıkla fırlatıldı.
6. yüzyıl Bizans kronikçisi Theophanes, Konstantinopolis'e yapılan ikinci Arap saldırısında (MS 717-718) İmparator III. Leon'un işgalci orduları iki kez başarıyla Rum ateşine maruz bıraktığını ve imparatorluk başkentine girme girişimlerini engellediğini yazar.
Bu silah, Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans İmparatorluğu)'nun günlerinin sayılı olduğu bir zamanda ortaya çıkıyor. Bizans orduları Sasani Perslerine karşı yıllarca savaştıktan sonra, Arap saldırısına tamamen hazırlıksız durumdaydı. Yalnızca birkaç yıl içinde imparatorluk tüm doğu topraklarını kaybetmişti ve işgalciler çoktan Konstantinopolis'in kapılarına dayanmıştı. Kallinikos veya bir başkası, sonraki 500 yıl boyunca Bizans'ın öncüsü olacak buluşu böyle bir zamanda imparatora sundu.
Arap kuşatmalarına karşı yıkıcı etki sağlayan Rum ateşi hem 9.-10. yüzyıllarda Bizans Reconquista'sı (Yeniden Fetih) için hem de Bulgarlara (970–971) ve Ruslara (sırasıyla 941 ve 1043) karşı sınır güvenliğini sağlamak için kullanıldı. Aynı zamanda isyanları bastırırken yararlanıldı. Formülü kayboldu ancak Kırım bölgesinden elde edilen hafif petrol veya naftanın ana bileşen olduğu düşünülüyor. Bulgarlar bir keresinde sıvıyı ele geçirdi ancak kullanamadı.
Rum ateşi gemileri anında ateşe veriyordu. Su hiçbir etki göstermediğinden ateşi söndürmeye çalışmanın işe yarar bir yolu yoktu.
İmparator sırrı saklamaya çalışıyor
Bu silahın önemi ve bileşiminin sırrının korunması, İmparator Constantin Porfiregenetul'un (945-959) De Administrando Imperio kitabında bulunabilir. İmparator, geleceğin Roma İmparatoru olacak oğluna Rum ateşinin sırrını asla kimseye açıklamamasını öğütlüyor ve bu ateşin ilk Hristiyan imparator olan Büyük Konstantin'e melek tarafından verildiğini ve hazırlığının ancak Hristiyanlar tarafından imparatorluk kentinde yapılabileceğini belirtiyor. İmparatorluğun düşmanları tarafından rüşvet verilen bir görevlinin, kimyasal karışımın bir kısmını kaçırmak için kiliseye girmeye çalışırken "gökten gelen bir alev" tarafından vurulduğunu da sözlerine ekliyor.
Rum ateşinin su ile temas ettikten sonra tutuşma gücünün artırılması için kireç kullanıldığı tahmin edilmiştir. Ancak Rum ateşinin suya değil genellikle doğrudan düşman gemilerine püskürtüldüğünü söyleyen ortaçağ yazarları bu teoriyi geçersiz kılmış olur.
İmparator Leon, Taktikler adlı makalesinde, Rum ateşi ile doldurulan ve düşmana atılan kilden yapılmış el bombalarından bahseder. Bununla birlikte, tarihçiler tarafından açıklanan etkilere dayanarak, bazı araştırmacılar Kallinikos'un aslında bir piroteknik malzeme ve yangın bombasının bileşimi olan ünlü kalsiyum fosfiti keşfettiğini öne sürüyor.
Çoğu bilim adamı bileşimin damıtılmış formda bir petrol ve nitrit, kireç, kükürt, reçineler veya diğer yanıcı maddeler gibi bileşenler olması gerektiğini düşünüyor ve etkisini napalm'a benzetiyor. Üretimi oldukça tehlikeliydi ve petrolü damıtmak dönemine göre gelişmiş bir teknolojiydi. Bununla birlikte, Rum ateşini taklit etmeye çalışan girişimlerin çoğu başarısız oldu ve Bizans İmparatorluğu'nun 500 yıl boyunca düşmanlarına korku saçmasını sağlayan formül Haçlıların Konstantinopolis'i işgaliyle ortadan kayboldu.
Rum ateşi deniz savaşlarında kullanıldı
Rum ateşinin kullanıldığı yollar ve araçlar tümüyle bilinmiyor. Bununla birlikte, bu yanıcı sıvının püskürtüldüğü mekanizmaya dair hipotezler var. Böyle bir püskürtme cihazından ve tasarımından ilk bahseden Bizanslıların, Rum ateşini "sifon" denilen cihazla Arap gemilerine püskürttüğünü söyleyen İtirafçı Theophan'dır.
Ancak yazar, sifon tekniğinin yanıcı sıvı ile aynı anda ortaya çıktığını varsayarak hata yapar. Olayları gerçekleştikten uzun bir süre yazan antik ve ortaçağ yazarlarının sık yaptığı bir hatadır. Rum ateşini "sifonlarla" kullanma tekniği ilk saldırıdan yaklaşık 50 yıl sonra Araplarla yapılan ikinci çatışma sırasında geliştirildi.
Dromon isimli hızlı Bizans gemilerine monte edilen ve sıvı ateş püskürten bu tunçtan sifonun tarifini ortaçağ yazarları yapıyor. Temelde bir fırın gibiydi. Üst kısımda malzemelerin karıştırıldığı ve basınç altında kaynatıldığı kazanı vardı. Valf açıldığında sıvı ateş hava pompası ile tüplerin içinden hareket ederdi. Ateş, her geminin pruvasına monte edilmiş arslan, kurt veya diğer vahşi hayvan başlarından düşmana püskürtülürdü.
2006'da araştırmacılar 12. yüzyıldan kalma Madrid Skylitzes yazması gibi (821'de Konstantinopolis kuşatmasında Slav Thomas'ın gemisine karşı Rum ateşi kullanılır) ortaçağ metinlerine dayanarak sifon cihazını üretmeye çalıştı. Formülü henüz keşfedilmemiş sıvı ateş yerine, tarihçilerin tariflerine göre yapılmış bir cihaza petrol ve reçine koydular. Sonuçlar ise şaşırtıcıydı: Yağ 15 metre mesafeye dek ulaşmış ve sıcaklığı 1.000°C'nin üzerine çıkmıştı. Antik yazarlar kazaları önlemek için bu korkunç silahla ilgilenen bir uzman personel olduğunu belirtir.
2006 yılında, John Haldon tarafından yeniden yapılandırılmış parçalar ve Kırım petrolü kullanılarak tam boyutlu bir kopya inşa edildi. 10 ila 15 metre mesafeden, yollarına çıkan her şeyi saniyeler içinde yakabilen yoğun alevler ateşleyerek bu çaba başarılı oldu.
Rum ateşi, formülü zaman içinde kaybolmuş bir sırdır. Yalnızca gücüyle değil, yaydığı korkuyla da orduları kışkırtmış yıkıcı bir silahtı.
Rum ateşinin zaman çizelgesi
- 678: Rum ateşinin ilk kaydedilen kullanımı Konstantinopolis'in Arap kuşatması sırasında oldu.
- 717 – 718: Rum ateşi, Bizans gemileri tarafından Konstantinopolis'i kuşatan Arap filosuna saldırmak için kullanılır.
- 821 – 822: Rum ateşi, Bizans gemileri tarafından Konstantinopolis'i kuşatan Slav filosuna saldırmak için kullanılır.
- 941: Rum ateşi, I. Romanos'un filosu tarafından Konstantinopolis'e saldıran Rus filosuna karşı kullanılır.
- 972: Bizans imparatoru I. John Tzimisces, Rum ateşini kullanarak Rusların elindeki Bulgar başkenti Preslav'ı aldı.
- 988 – 989: Bizans imparatoru II. Basileios (Basil), gaspçı Bardas Fokas tarafından yönetilen bir asi kuvvete saldırmak için Rum ateşini kullanıyor.
Kaynakça ve ek bilgiler:
- https://www.researchgate.net/publication/332510588_The_Mystery_of_Greek_Fire_used_by_the_Byzantine_Empire_A_Chemical_Perspective
- https://www.researchgate.net/publication/269897275_A_possible_solution_to_the_problem_of_greek_fire
- https://www.researchgate.net/publication/338550939_About_the_Bosporos_Oil_of_Constantine_VII_Porphyrogenitus_and_the_Byzantine_Greek_Fire_Archaeological_Evidence