Amerika Birleşik Devletleri'nde 19. yüzyılda küçük bir kasaba hayal edin, bir tren buharlar arasında istasyona yanaşıyor. Akrobatlar, bıçak fırlatanlar, aslanlar ve filler de dahil olmak üzere renkli bir sanatçı kadrosu trenden iniyor. Kısa süre içinde sirk çadırı kurulacak. Kasaba bir süreliğine sirke ev sahipliği yapacak ve bu süre zarfında sanatçılar, toparlanıp turlarının bir sonraki durağına geçmeden önce her yaştan kasabalıyı eğlendirecek.
Bu imaj 19. yüzyılda özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde yaygın bir itibar kazanmıştır. Sirkler, Antik Roma'daki başlangıçlarından günümüze kadar tarih boyunca başarılı olmuşlardır. Bu tuhaf organizasyonun şiddetli bir başlangıcı oldu ve şu anda standart olan etik uygulamaların geliştirilmesi uzun zaman aldı.
Sirk Tarihinden Önce: Antik Roma'nın Circus Maximus'u
"Sirk" kelimesi antik Roma'da şimdikinden tamamen farklı bir çağrışım yapıyordu. MS 1. yüzyılda inşa edilen ve 2. yüzyılda maksimum boyutuna ulaşan Circus Maximus, "Roma'daki en eski ve en büyük kamusal alandı" ve 250.000 seyirciye kadar oturma kapasitesine sahipti. Kolezyum, atlı araba yarışları için daha iyi bilinen kullanımının yanı sıra, her Eylül ayında on beş gün boyunca Roma Oyunları için askeri geçit törenlerine ve "vahşi hayvan avlarına, halka açık infazlara ve gladyatör dövüşlerine" de ev sahipliği yapmıştır. Bu dövüşlerden birinde küçük bir gladyatör ordusu aynı anda yirmi fille dövüşüyordu.
Bu nedenle, çağdaş sirkin kökenlerini anlamak pek de zor değildir. Halka açık kutlamalarda eğlence ve gösteri uğruna hem hayvanlar hem de insanlar Circus Maximus'ta sınava tabi tutulurdu. Ancak ileride göreceğimiz gibi, antik Roma sirki ile çağdaş sirk arasındaki tek benzerlik noktası bunlardır.
Phillip Astley: Modern Sirkin Babası
Çağdaş sirkin kökleri Philip Astley'e kadar uzanabilir. Bir marangozun oğlu olan Astley, 1742 yılında İngiltere'nin Newcastle-under-Lyme kentinde doğdu, ancak aile mesleğini sürdürmemeyi tercih etti. Astley ve eşi Patty, Astley henüz 26 yaşındayken Londra'da Astley's Riding School'u açtılar ve burada öğrencilere eğitim verip at gösterileri düzenlediler. Etkinlikler sırasında müzisyenler tarafından canlı müzik çalınıyordu. Astley'ler Londra'daki gösterilerine ek olarak, "akrobatlar, palyaço ve bando gibi" sanatçıları da ekledikleri gösterilerini Paris'e taşıdılar.
Bu at gösterilerinin kalıcı olmasını sağlayan neydi? Onları bu kadar popüler yapan şey, her yaştan ve sosyoekonomik geçmişten bireylerin yüzlerinde tebessüm yaratma kapasiteleriydi. Philip Astley'in gösterisi, toplumun pek çok kesiminden gelen konuklarıyla kapsayıcıydı. Bu atlı gösteriler çağdaş sirkin yolunu açtı ve en büyük başarılarına ön ayak oldu. Sınıf farklılıklarının geniş olduğu bir dönemde, kitleler için eğlence sunuyordu.
Astley gösterileri idare ederken, o zamanlar mumlarla aydınlatılan Kraliyet Amfitiyatrosu üç kez yandı. Sonunda "İngiliz sirk biniciliğinin babası" Andrew Ducrow tiyatroyu satın aldı.
Charles Dibdin: "Sirk" Terimini Ortaya Çıkaran Adam
Philip Astley genellikle modern sirkin öncüsü olarak tanınır, ancak bu ismi o yaratmamıştır. Onun çağdaşı Charles Dibdin bu unvanı hak ediyor. İngiltere'nin Southampton kentinde 1745 yılında doğan Charles Dibdin, genç yaşta müzikle tanıştı. Dibdin, 1756'dan 1759'a kadar üç yıl boyunca Winchester Katedrali korosunun bir üyesiydi. Bu adam daha sonra "besteci, müzisyen, dram yazarı, romancı ve aktör" oldu.
Charles Dibdin 1782 yılında Kraliyet Sirki'nin yönetimini devraldı ve sonraki iki yıl boyunca bu görevde kaldı. "Sirk" terimi ilk olarak bu bağlamda kullanılmıştır. Charles Dibdin'in Philip Astley'in Binicilik Okulu'ndan çok da uzak olmayan bir noktada gerçekleştirdiği gösteride, tıpkı Astley'in Kraliyet Amfitiyatrosu'nda olduğu gibi atlı performansçılar yer alıyordu. Her ikisi de birbirinden esinlenmiştir, ancak yalnızca bir kişi "sirk" terimini icat ettiğini iddia edebilir.
19. Yüzyıl: İlerleyen Teknoloji Sirklerin Gelişmesini Nasıl Sağladı?
Sirkle ilişkilendirilecek olan gezici hayvanat bahçeleri, at sergileri ve akrobatik gösteriler 18. yüzyılda her yerdeydi. Sirkler ülkeyi turlarken, meydan seyircilerine at gösterileri ve akrobatik performanslar sunuluyordu. Çağdaş sirk, tüm bu gösteriler aynı anda sergilenene kadar şekillenmeye başlamamıştı.
Sadece performanslarda değil, teknolojik gelişmelerde de 19. yüzyıl toplumsal bir devrim dönemiydi. Şu anda bildiğimiz turne sirki, Sanayi Devrimi olmasaydı var olamazdı. Günümüz trenlerine güç sağlamak için kullanılan buhar motorunun geliştirilmesi ulaşımda devrim yarattı. Teknolojideki gelişmeler seyahat ve iletişimi daha kolay hale getirdi. Sirkin şehirler arasındaki hareketliliği sanayi devrimi sayesinde mümkün oldu. İşçiler büyük çadırı söküyor ve bir sonraki şehirde yeniden başlayabilmek için tüm sanatçıları kasalara ve kutulara yerleştiriyordu.
İşletme sahiplerinden sanatçılara kadar insanlar bu gösterileri üretmiş olabilir. Ancak 19. yüzyılın teknolojik gelişmeleri olmasaydı, bildiğimiz şekliyle 19. yüzyıl sirki hiçbir zaman altın çağında olduğu kadar popüler olamazdı.
Barnum & Bailey: Tarihin En Ünlü Sirki
Barnum & Bailey'nin gösterisi 19. yüzyıl boyunca Amerika Birleşik Devletleri'nin en tanınmış sirkiydi. Sirkin iki kurucusundan en ünlüsü 1810 doğumlu Phineas Taylor Barnum olsa da, iş ortağı 1847 doğumlu James Anthony Bailey olmasaydı sirk asla varlığını sürdüremezdi.
Bailey'nin doğumundan önce bile Barnum, Amerikan Müzesi'ni satın aldığında eğlence sektöründe çoktan bir figür haline gelmişti. 1871 yılında, hilkat garibesi gösterileri ve hayvan gösterileri gibi klasik sirk gösterileri birleştirildiğinde, bildiğimiz anlamda "Dünyanın En Büyük Gösterisi" doğmuş oldu. Çocukluğunda sirklerde büyüyen Bailey, 1881'de James E. Cooper ile ortak sahibi olduğu Cooper, Bailey & Company Sirki'ni Barnum'unkiyle birleştirdiğinde operasyonların bir parçası haline geldi. Böylece Barnum ve Bailey Sirki doğmuş oldu.
Barnum'un 1891'de ve Bailey'nin 1906'da vefat etmesine rağmen, Dünyadaki En Büyük Gösteri uzun yıllar boyunca başarılı olmaya devam etti. Baily'nin ölümünden sonra Ringling Kardeşler sirki 400.000 dolara satın aldı ve sirk 20. ve 21. yüzyıla kadar döneminin en ünlülerinden biri olmaya devam etti.
Sirklerdeki Ucube Gösterileri ve Etik Tarihçesi
Ucube gösterileri 19. yüzyıl boyunca sirk hayatının büyük bir parçasıydı. Sirklerden bile önce, özellikle P.T. Barnum'un Amerikan Müzesi'nde sahneye çıkan bu gösteriler, Barnum ve Bailey Sirki'yle birlikte ülkeyi dolaşarak kendisini takip etti. Ucube gösterilerinin amacı, sanatçıların görünüşleriyle dalga geçerek ve daha sonra neşeli ve kutlamalı bir ortamda onları istismar edip eziyet ederek eğlence sağlamaktı. Yapışık ikizler, engelli kişiler ve sakallı kadınlar dönemin tanınmış "ucubelerinden" sadece bazılarıydı.
P.T. Barnum'un sirkindeki ucube gösterileri de en az akrobatlar, atlar ve hayvan gösterileri kadar gösterinin ayrılmaz bir parçasıydı. Dünya Fuarlarındaki ve diğer Batılı gösterilerdeki "insan hayvanat bahçeleri "nin uzun bir sömürü geçmişi vardır. Bununla birlikte, bu "ucube" gösteriler bazı sanatçılar için oldukça kazançlıydı. "General Tom Thumb" sahne adıyla tanınan Charles Stratton, P.T. Barnum'un sirkinde gösteri yapan bir cüceydi.
Amerika Birleşik Devletleri'nde ucube gösterileri 1940'lara kadar popülerliğini korudu ve bu yıllarda istismarcı nitelikleri iyice bilinir hale geldi. Daha sonra tamamen yasaklandılar.
20. Yüzyıl: Devamlılık ve Gerileme
Sirkler 19. yüzyılın sonunda da popülerliğini yitirmedi ve 20. yüzyılda devam ettirdi. Başta filmler olmak üzere 1920'lerde yeni eğlence türleri ortaya çıktığında bile sirklerin kendilerini yeniden keşfetmeleri, egzotik kültürlerin klişeleşmiş tasvirlerinden uzaklaşarak hava gösterileri ve diğer performansları tercih etmeleri gerekiyordu. Büyük Buhran, Kükreyen Yirmiler'e son verdi. O dönemde pek çok kişi günlük yaşamlarında neşe ve mutluluk bulmak için sirklere yöneldi. Yine de II. Dünya Savaşı sırasında sirkler, "demiryolu gösterileri Savunma Taşımacılığı Ofisi'nin desteği altında seyahat ederken" insanların hayatında rahatlatıcı bir varlık olmaya devam etti ve sirk sahipleri izleyicilerine savaş çalışmalarına katılmaları tavsiyelerinde bulunuyordu.
Ancak 1950'ler sirk için sonun başlangıcı oldu. Amerika Birleşik Devletleri'nde en yaygın ev eğlencesi kaynağı olarak sirklerin yerini hızla televizyonlar aldı. On yıl içinde sadece on üç sirk kaldı ve kalabalıklar azaldıkça ve sanatçılar sendikalaştıkça, sirkler de operasyonlarını küçülttü ve 1956'da büyük çadırların ortadan kalkması ve kapalı tesislerin yükselişiyle doruğa ulaştı.
Geleneksel Sirkin Ölümü (ve 21. Yüzyıl Sirkinin Doğuşu)
Sivil Haklar Hareketi Amerika Birleşik Devletleri'nde ivme kazanırken, Soğuk Savaş dünyanın geri kalanını kutuplaştırdı. Irkçı gösterilere yönelik eleştirilerde bir artış oldu. Sirkin gerçekte ne olduğu ortaya çıktı: İnsanların başkalarının acılarını izlemekten zevk aldığı bir dönemde gelişen sömürücü eğlence. Çağdaş sirk, 1970'lerde hayvan hakları mücadelesi ortaya çıktığında cazibesinin çoğunu çoktan yitirmişti. 1980'li yılların başlarına gelindiğinde, ucube gösterileri ve yan gösterileri ortadan kaldırılmıştı.
Ancak modern sirk 20. yüzyılın ikinci yarısında istikrarlı bir düşüş yaşarken, sonunda en iyi yaptığı şeyi yapacaktı: Uyum sağlamak.
1980'lerde Québec, Baie-Saint-Paul'da bir grup sanatçı "hokkabazlık yaparak, dans ederek, ateş püskürterek ve müzik çalarak" izleyenleri hayrete düşürdü. Guy Laliberté sanatçılardan biriydi. Laliberté gençliğinde Ringling Bros. ve Barnum & Bailey Sirki'ni gördükten sonra sirk tarihiyle ilgilenmeye başladı ve P.T. Barnum'un biyografisini okudu. 1982 yılında Laliberté diğer sanatçılarla birlikte Baie-Saint-Paul Fête Foraine olarak bilinen tatil panayırına katıldı ve bu onun hayalinin başlangıcı olacaktı: Québec topraklarında bir sirk olan Cirque du Soleil'i yaratmak.
Bugün, Cirque du Soleil dünya çapında en tanınmış Québec şirketlerinden biri haline geldi ve bugüne kadar on beş milyondan fazla seyirciyi ağırladı. Akrobatlar ve diğer sanatçılar abartılı kostümler giymekte ve aynı anda yüzlerce kişinin sığabileceği büyük çadırların altında muhteşem gösteriler sergilemektedir. Las Vegas merkezli Cirque du Soleil de dünyanın dört bir yanında gösteri yapmaktadır.
Cirque du Soleil geleneksel anlamda bir "sirk" olmayabilir, çünkü artık hayvan gösterileri, ucube şovları veya diğer "yan gösteri" atraksiyonlarına yer vermiyor, ancak yine de her sosyoekonomik geçmişten ve yaştan insanı eğlendirmeye çalışıyor.
Sirk Tarihine Bir Bakış
Antik Roma'nın Circus Maximus'undan günümüzün Cirque du Soleil'ine, sirk uzun bir yol kat etti. Modern sirk, 19. yüzyılda başına bela olan etik zorluklardan kurtulmuş olduğu gerçeğine inat, hala bir eğlence, merak ve coşku alanıdır. Philip Astley ve Charles Dibdin'den P. T. Barnum ve Guy Laliberté'ye kadar pek çok kişi sirkin gelişimine katkıda bulunmuştur. Fillerin, atların ve aslanların sirklerde gösteri yaptığı günler geride kaldı, ancak sanatları aracılığıyla neşe saçmaya devam eden sanatçılar burada kalmaya devam ediyor.
