2030 yılına dek dünya nüfusunun tahmini yüzde 50'si sel, fırtına ve tsunami tehditi yaşayan kıyı bölgelerinde bulunacak. Hatta 5 Kasım bu nedenle Dünya Tsunami Farkındalık Günü'dür. Tsunamiler nadir görülür ancak son derece ölümcül olabilirler. Son 100 yılda bunlardan 58'i 260.000'den fazla can aldı veya afet başına ortalama 4.600 ölüm görülür. Bu oran tsunmayi en tehlikeli afet yapıyor. En yüksek ölüm 2004'te Hint Okyanusu tsunamisinde yaşandı. Tsunami en çok Endonezya, Sri Lanka, Hindistan ve Tayland dahil 14 ülkede 227.000 ölüme neden oldu. Pasifik'te ve Endonezya'da çok sayıda aktif denizaltı deprem bölgesi var. Tsunamilerin yüzde 72'si depremle oluşuyor.
Tsunami nedir?
"Tsunami" sözcüğü Japonca "tsu" (liman) ve "nami" (dalga) sözcüklerinden geliyor. Tsunami genelde okyanusun altında veya yakınında meydana gelen depremlerin su altında yarattığı muazzam dalgalardır. Deprem, deniz tabanında toprak kayması, karanın okyanusa çökmesi, büyük volkanik patlamalar ve okyanusa meteor çarpması nedeniyle okyanus yüzeyinin ani hareket etmesi tsunami dalgası oluşturuyor. Deniz tabanının dikey hareketi ve bunun sonucunda su kütlesinin hareket etmesi de tsunami başlatır.
Tsunami dalgaları sudan duvar halinde kıyıya ulaşır. Her 5 ila 60 dakikada bir gelen dalgalar saatlerce sürebilir. İlk dalga görece küçükken en büyük dalgalar 2., 3., 4. ve hatta sonraki dalgalardır. Dalga kıyıya vurup geri çekilirken deniz tabanı herkesçe görünür olur.
Tsunami nasıl oluşuyor?
Tsunami rüzgarın okyanusta ürettiği yüzey dalgasından daha farklı. Derin denizde rüzgar tarafından üretilen dalgalar yalnızca yüzeyin yakınında su hareketine neden olurken, tsunami suyun yüzeyden deniz tabanına hareketini içerir. Bu olayda tsunaminin hızı suyun derinliğine göre değişir. Su derinleştikçe tsunaminin hızı artar. Tsunami bu nedenle karaya yaklaştıkça yavaşlar ancak dalgalar birbirine yetişip üst üste bindikçe büyür. Dalgadaki toplam enerji değişmediğinden bu enerji dalga yüksekliğinin artmasına yol açar. Tsunamiyi oluşturan budur.
Açık okyanus derin olduğundan buradaki en büyük tsunami bile nispeten küçük kalıyor ve dalga yüksekliği yaklaşık yarım metreyi geçmiyor. Ancak tsunami oluşum bölgesine yakın daha yüksek dalga yükseklikleri de gözlendi. Örneğin kaynağı 2 metre olan 2011 Japonya tsunamisi gibi. Bazı tsunamiler kıyıya yaklaşırken deniz düzeyinden on metreye dek yükselir. Bu kıyılar okyanusa yakındır ve kıyı biçimi tsunaminin güçlenmesine el verişlidir.
Tsunaminin nedenleri
Deprem
Okyanus tabanında yaşanan deprem Dünya kabuğunun aninden yükselmesine veya alçalmasına neden olur. Bu hareket üstteki suyun yükselmesine veya alçalmasına neden olarak tsunami dalgaları başlatır. En güçlü depremler, okyanus levhasının kıta levhası veya başka bir genç okyanus levhasının altına kaydığı yitim bölgelerinde meydana geliyor. Ancak her deprem tsunamiye neden olmuyor. Depremin tsunamiye neden olması için dört koşul var:
- Deprem okyanusun altında meydana gelmeli veya materyallerin okyanusa kaymasına neden olmalı.
- Deprem güçlü olmalı, Richter Ölçeği'ne göre en az 6.5 büyüklüğünde.
- Deprem, Dünya yüzeyini parçalamalı ve Dünya yüzeyinin 70 km altında sığ derinlikte meydana gelmeli.
- Deprem deniz tabanının dikey hareketine (birkaç metrelik) neden olmalı.
Toprak kayması
Karada olduğu gibi deniz tabanında da toprak kayması olur. Kıtasal yamaç kenarı gibi deniz tabanının sarp ve tortul yüklü olduğu bölgeler denizaltı heyelanlarına daha yatkın. Denizaltı heyelanı meydana geldiğinde (depremle olabilir) büyük bir kum, çamur ve çakıl kütlesi yamaçtan aşağı doğru hareket eder. Bu hareket suyu aşağı çekerek okyanus boyunca hareket eden bir tsunamiye neden olur.
Volkanik patlama
Yer altı volkanik patlamasında sıcak magma ile soğuk su buluştuğunda buhar patlaması yaratarak tsunami başlatır. Nispeten seyrek olsa da şiddetli volkanik patlamalarda toprağın devasa ani hareketi büyük miktarda suyu harekete geçirerek son düzeyde yıkıcı tsunami dalgaları oluşturabiliyor.
- Kıyı, ada ve su altı volkanlarının çökerek büyük toprak kayması başlatması.
- Sıcak blok, süngertaşı, kül ve gaz karışımları olan piroklastik akıntıların volkanik yamaçlardan okyanusa doğru akarak suyu itmesi.
- Patlamadan sonra çöken ve üstündeki suyun aniden düşmesine neden olan kaldera yanardağı.
Şimdiye dek kaydedilen en büyük ve en yıkıcı tsunamilerden biri 26 Ağustos 1883'te Endonezya'daki Krakatoa yanardağının patlaması ve çökmesiyle meydana geldi. Bu patlama 40 metreye ulaşan tsunami dalgaları üretti, hem Java hem de Sumatra adalarında Sunda Boğazı'ndaki kıyı kasabalarını ve köylerini yok etti ve 36.417 kişi öldü.
Meteor
Dünya dışı çarpışmaların neden olduğu tsunamiler (asteroit, göktaşı) son derece nadir görülen bir durum. Yakın tarihte meteor/asteroit kaynaklı tsunami kaydedilmemiş olsa da, bilim insanları bu gök nesnelerinin okyanusa çarpması durumunda büyük miktarda suyun tsunamiye neden olacak biçimde hareket edeceğini biliyor.
Bilim insanları 5-6 km gibi orta büyüklükte bir göktaşının Atlas Okyanusu gibi büyük bir okyanus havzasının ortasına çarpması durumunda Apalaş Dağları'na dek ulaşacak bir tsunami üreteceğini hesaplamıştır. Yani dalgalar Amerika Birleşik Devletleri'nin üçte ikisini sular altında bırakacaktır.
Atlantik'in her iki yakasındaki kıyı kentleri böyle bir tsunami tarafından yok edilecektir. Hawaii Adaları ile Kuzey Amerika'nın Batı Kıyısı arasına çarpan 5-6 kilometre çapında bir göktaşı Kanada, ABD ve Meksika'nın batı kıyılarındaki kıyı kentlerini yıkan ve büyük bölümünü su altında bırakan bir tsunami üretirdi. Buna Hawaii adalarının kıyı bölgeleri dahil.