Orta Asya ülkesi Türkmenistan, Kazakistan'dan sonra Orta Asya'daki en geniş ikinci devlettir ve bölgedeki beş Türk cumhuriyeti arasında en güneydedir. Kazakistan'dan sonra Türkmenistan, Orta Asya'da en düşük nüfus yoğunluklu ülke. Sudan yoksun topraklarının büyük bir kısmı bitki ve hayvan yaşamına uygun değil. Kopet Dağları'nın etekleri ile Morgab, Tejen ve Ceyhun nehirleri boyunca uzanan vahaları dışında toprakları daha çok güneşten kavrulmuş çöllerle kaplı. 1925'ten 1991'e kadar Türkmenistan, Sovyetler Birliği'nin bir üyesi olarak Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adını taşıdı. 27 Ekim 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Başkent, İran'ın güney sınırına yakın olan Aşkabat'tır.
Türkmenistan Hakkında Temel Bilgiler
- Resmi adı: Türkmenistan Cumhuriyeti
- Başkent: Aşkabat
- Nüfus: 5.94 milyon (2019)
- Resmi diller: Türkmence,
- Para birimi: Türkmenistan Manatı (TMM)
- Yönetim şekli: Cumhurbaşkanlığı cumhuriyeti
- İklim: Yakıcı güneşli yazlar ve soğuk kışlar ile kurak iklim
- Yüzölçümü: 488.099 km²
- En yüksek noktası: Ayrıbaba (3138 metre)
- İlginç bilgi: Türkmenistan'ın yüzde 70'i çöldür.
Türkmenistan Yönetimi
27 Ekim 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsız olduğundan beri, Türkmenistan nominal olarak demokratik bir cumhuriyet oldu, ancak yalnızca tek bir siyasi parti vardı: Türkmenistan Demokrat Partisi.
Seçimlerde oyların yüzde 90'ından fazlasını alan cumhurbaşkanı hem devlet başkanı hem de hükümet başkanı olmaktadır.
Yasama organı 2,500 üyeli Halk Maslahaty (Halk Konseyi) ve 65 üyeli Mejlis'ten (Meclis) oluşuyor. Başkan her iki yasama organını da yönetir. Tüm hakimler başkan tarafından atanır ve denetlenir. Şu anki cumhurbaşkanı Kurbankulu Berdimuhammedov.
Türkmenistan Nüfusu
Türkmenistan yaklaşık 5.100.000 vatandaşa sahip ve nüfusu yılda yaklaşık %1,6 oranında artıyor.
En büyük etnik grup, nüfusun %61'ini oluşturan Türkmenlerdir. Azınlık grupları arasında Özbekler (%16), İranlılar (%14), Ruslar (%4) ve daha küçük oranda Kazak, Tatar vb. var.
2005 itibariyle doğurganlık oranı kadın başına 3.41 çocuktu. Bebek ölümleri 1000 canlı doğumda yaklaşık 53.5 olarak kaldı.
Asya Gelişim Bankası'na göre 2015'te nüfusun yalnızca yüzde 15'i internet kullanıyor. Bu istatistik aynı zamanda Türkmenlerin teknolojiye, ucuz elektriğe ve safi gelire düşük oranda sahip olduğunu gösteriyor.
Türkmenistan Resmi Dili
Türkmenistan'ın resmi dili bir Türk dili olan Türkmence'dir. Türkmence, Özbekçe, Kırım Tatarcası ve diğer Türk dilleriyle yakından ilgilidir.
Yazılı Türkmence için çok sayıda farklı alfabe denendi. 1929'dan önce, Türkmence Arapça harflerle yazıldı. 1929 ve 1938 arasında Latin alfabesi kullanıldı. Daha sonra, 1938'den 1991'e kadar Kiril alfabesi resmi yazı sistemi haline getirildi. 1991'de yeni bir Latin alfabesi tanıtıldı, ancak benimsenmesi yavaş oldu.
Türkmenistan'da konuşulan diğer diller Rusça (%12), Özbekçe (%9) ve Dari (Farsça) olarak sıralanır.
Türkmenistan'da Din
Türkmenistan halkının çoğunluğu öncelikle Sünni Müslüman'dır. Müslümanlar nüfusun yaklaşık %89'unu oluşturuyor. Doğu (Rus) Ortodoks %9'luk bir paya sahip, geri kalan %2'si ise bir dine bağlı değil.
Türkmenistan ve diğer Orta Asya ülkelerinde uygulanan İslam, İslam öncesi şamanist inançlara benzerliği ile dikkat çeker.
Sovyet döneminde İslam inancı resmen yasaklandı. Camiler yıkıldı ya da dönüştürüldü, Arap dilinin öğretimi yasaklandı ve mollalar öldürüldü veya yeraltına sürüldü. 1991'den bu yana her yerde yeni camilerin ortaya çıkmasıyla İslam yeniden canlandı.
Türkmen Coğrafyası
Türkmenistan bölgesi 488.100 kilometrekaredir. ABD'nin Kaliforniya eyaletinden biraz daha büyük; Türkiye'nin %60 kadarına denk.
Türkmenistan, batıda Hazar Denizi'ni, kuzeyde Kazakistan ve Özbekistan'ı, güneydoğuda Afganistan'ı, güneyde ise İran'ı bulmaktadır.
Ülkenin yaklaşık %80'i Türkmenistan'ın merkezini kaplayan Karakum Çölü ile kaplı. İran sınırında Kopet Dağları yer alır.
Türkmenistan'ın birincil tatlı su kaynağı Ceyhun (Amuderya) Nehri'dir (antik adı Oxus). En alçak noktası Vpadina Akchanaya -81 m'de bulunuyor. En yüksek seviyesi 3,139 m ile Gora Ayribaba'dır.
Türkmenistan İklimi
Türkmenistan iklimi "subtropikal çöl" olarak sınıflandırılır. Öyle ki ülke dört ayrı mevsimi birden yaşamaktadır. Kışlar serin, kuru ve rüzgarlıdır; sıcaklıklar bazen sıfırın altına inerek ara sıra kar yağışına neden olur.
Bahar, 8 ila 30 cm arasında değişen yıllık yağış oranıyla ülkenin en az yağışlı mevsimi olur. Türkmenistan yaz sıcakları ile bilinir: Sıcaklıklar çölde 50°C'yi geçebiliyor. Sonbaharlar ise gayet hoştur — güneşli, ısıtıcı ve kuru.
Türkmen ekonomisi
Ülkede toprak ve sanayinin bir kısmı özelleştirildi ancak ekonomisi hala oldukça merkezi. Sadece 2003'te çalışanların %90'ı hükümet tarafından istihdam edildi.
Sovyet tarzı şişirilmiş üretim verileri ve finansal yanlış yönetim, geniş doğal gaz ve petrol depolarına rağmen Türkmenistan'ı yoksulluk içinde tutuyor.
Türkmenistan doğal gaz, pamuk ve tahıl ihraç ediyor. Tarım büyük ölçüde kanal sulamasına bağlı. 2004 yılında Türkmenlerin %60'ı yoksulluk sınırının altında yaşıyordu. Bugün oran fazla değişmiş değil. 2019'da GDP'si 40 milyar dolar olarak açıklandı. Kıyaslandığında Türkiye'nin yaklaşık 850 milyar dolardır.
Türkmen para birimi Manat olarak adlandırılır. Resmi döviz kuruna göre 2019'da 1 ABD Dolar'ı = 3,50 Türkmen Manat'ı. Ancak sokakta Manat'ın değeri 5 kat daha düşük olabiliyor.
Türkmenistan'da İnsan Hakları
Vefat etmiş cumhurbaşkanı Saparmurat Türkmenbaşı (1990-2006) yönetiminde Türkmenistan Asya'daki en kötü insan haklarından birine sahipti. Mevcut cumhurbaşkanı bazı ihtiyati reformlar başlattı, ancak Türkmenistan hala uluslararası standartlardan uzakta.
İfade ve din özgürlüğü Türkmen Anayasası tarafından güvence altına alınmıştır, ancak pratikte uygulaması yoktur. Türkmenistan'a kıyasla sadece Myanmar (Burma) ve Kuzey Kore bundan daha kötü sansüre sahip.
Ülkedeki Ruslar sert ayrımcılıkla karşı karşıya. 2003'te çifte Rus / Türkmen vatandaşlıklarını kaybettiler ve yasal olarak Türkmenistan'da çalışamıyorlar. Üniversiteler rutin olarak Rus soyadlarıyla başvuranları reddetmektedir.
2011'de, Transparency International, Türkmenistan'ı dünyanın en yozlaşmış üçüncü ülkesi olarak adlandırdı; Bu yolsuzluk, ulustaki yoksulluğu azaltabilecek gerçek değişimi önlüyor.
Türkmenistan Tarihi
Hint-Avrupa kabileleri bölgeye MÖ 2000'de geldiler. Bu dönemden Sovyet Dönemi'ne gelinceye kadar, zorlu ortam koşullarının sonucu olarak bölgede at merkezli hayvancılık kültürü hakim oldu.
Türkmenistan'ın kayda alınan en erken tarihi Ahameniş İmparatorluğu tarafından ele geçirildiği MÖ 500'lerde başlar. MÖ 330'a gelindiğinde Büyük İskender, Ahameniş İmparatorluğu'nu devirdi. İskender, Türkmenistan'daki Murgab Nehri üzerinde "İskenderiye" adını verdiği bir şehir kurdu. İpek Yolu güzergahı üzerindeki vaha şehrinin adı daha sonra Merv oldu.
Sadece yedi yıl sonra, İskender öldü; generalleri imparatorluğunu böldü. Göçebe İskit kabilesi kuzeyden aşağıya doğru yürüdü, Yunanlıları kovdu ve günümüz Türkmenistan ve İran'ında Part İmparatorluğu'nu (MÖ 238 – MS 224) kurdu. Part'ın başkenti, bugünkü Aşkabat'ın başkentinin hemen batısındaki Nisa'daydı.
MS 224'te Part'lar Sasanilere yenildi. Kuzey ve doğu Türkmenistan'da, Hunlar da dahil olmak üzere göçebe gruplar, bozkır alanlarından doğuya doğru göç ediyorlardı. Hunlar 5. yüzyılda Sasani'leri güney Türkmenistan'ın dışına kaydırdılar.
İpek Yolu geliştikçe Orta Asya'ya mal ve düşünce getirdi; güzergah üzerindeki Merv ve Nisa önemli vahalar haline geldi. Türkmen şehirleri sanat ve ilim merkezlerine dönüştü.
7. yüzyılın sonlarında, Araplar İslam'ı Türkmenistan'a getirdi. Bunlar olurken Oğuz Türkleri (modern Türkmenlerin ataları) batıya doğru bu bölgeye ilerliyorlardı.
Merv'de başkenti bulunan Selçuklu İmparatorluğu, 1040 yılında Oğuzlar tarafından kurulmuştur. Diğer Oğuz Türkleri ise artık Türkiye'de Osmanlı İmparatorluğu'nu kuracakları Küçük Asya'ya taşındı.
Selçuklu imparatorluğu 1157'de çöktü. Türkmenistan daha sonra Cengiz Han gelinceye kadar Hiva Hanları tarafından yaklaşık 70 yıl boyunca yönetildi.
1221'de Moğollar, Hiva, Konye Urgenç ve Merv'i yerle bir etti ve halkı katlettiler. Timur 1370'lerde bölgeyi süpürdüğü zaman eşit derecede acımasız oldu.
Bu felaketlerden sonra Türkmenler 17. yüzyıla kadar dağınık yaşadılar.
Akıncı olan ve kırsal kesim hayatı süren Türkmenler 18. yüzyıl boyunca yeniden bir araya geldi. 1881'de Ruslar, Teke Türkmenlerini Göktepe'de katledip bölgeyi Çarın kontrolü altına aldı.
1924 yılında, Türkmenistan SSC kuruldu. Göçebe kabileler zorla tarlalara yerleştirildi. Türkmenistan, 1991 yılında Cumhurbaşkanı Niyazov yönetiminde bağımsızlığını ilan etti.
Türkmenistan Hakkında Sık Sorulanlar
1985-2006 yılları arasında Türkmenistan'ın lideri kimdi?
Saparmurat Niyazov 1985-2006 yılları arasında Türkmenistan'ın lideriydi.
Türkmenistan'ın ana doğal kaynağı nedir?
Türkmenistan'ın ana doğal kaynağı gazdır. Türkmenistan önemli petrol rezervlerine sahip.
Türkmenistan Sovyetler Birliği'nin bir parçası mıydı?
Evet, Türkmenistan 1991'deki bağımsızlığına kadar Sovyetler Birliği'nin bir parçasıydı.
Türkmenistan ne zaman bağımsızlığını kazandı?
Türkmenistan 1991 yılında Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandı.
Türkmenistan'da yetiştirilen başlıca ürünlerden biri nedir?
Pamuk, Türkmenistan'da yetiştirilen başlıca ürünlerden biridir.
Türkmenistan'ın tarihindeki önemli olaylar nelerdir?
Türkmenistan'ın tarihindeki önemli olaylar arasında eski İpek Yolu ticaret ağındaki rolü, 19. yüzyılda Rus İmparatorluğu'na dahil olması ve 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazanması yer almaktadır.
Türkmenistan'ın batısında hangi deniz yer alır?
Hazar Denizi Türkmenistan'ın batısında yer almaktadır.
Türkmenistan'ın büyük bölümünü kaplayan çölün adı nedir?
Karakum Çölü Türkmenistan'ın büyük bir kısmını kaplamaktadır.