Yarasalar gerçek anlamda uçabilen tek memelidir. Ancak alacakaranlıkta tepenizde süzülürken görebileceğiniz tek memeli onlar değil. On milyonlarca yıldır Dünya'da süzülüp duran bazı tüylü omurgalı hayvanlar var. Uçan sincap onlardan biri.
Uçan sincap gerçekten uçmuyor olsa da, uzun mesafeleri havada süzülerek kat edebilen şaşırtıcı bir canlı. Soyları Oligosen Devri'ne kadar uzanıyor ve şimdi Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'da yaşayan 43 tür var. Ön ve arka bacakları arasındaki özel zar sayesinde ağaçtan ağaca yelken açabilen uçan sincabın tarihte birçok kez form değiştirdiği düşünülüyor. Zira uçan sincabın sahip olduğu aynı özelliği kullanan kolugo ve uçan kuskus (şeker planör) gibi başka memeliler de var.
Uçan Sincapların Özellikleri
Ay ışığında ağaçların arasından süzülen bu hayvanlar oldukça sessizdir. Uçan sincapları karanlıkta fark etmek zor ancak kuzeyde yaşayan türün (Glaucomys sabrinus) gözlerinden gelen kırmızımsı yansıma dikkat çekicidir. Genellikle çok yaşlı, uzun ağaçların olduğu ormanları tercih ediyorlar. Türkiye'ye özgü bir türü yok.
İnsanlar sevimlilik ve tuhaflıktan daima hoşlanırlar. Çevreciler, ekosistem sorunlarına dikkat çekerken en sevimli veya sıra dışı hayvanlara vurgu yapar. Ancak uçan sincapları vahşi doğada süzülürken görmesi zordur. Araştırmalara göre insanlık Dünya'ya inmeden önce bu hayvanlar antik ağaçlarda süzülüp duruyordu. Bugün bu hayvanın geleceği bu tür ormanların varlığına bağlı. Şimdi uçan sincaba daha fazla ışık tutmak adına şimdi onların gizli dünyasına göz atalım:
Uçan Sincapların Gözler Gece Görüşü Sağlıyor
Büyük yuvarlak gözler uçan sincabın insanlara sevimli görünmesinin ana nedenlerinden biri. Bu özellik memelilerde bebeklik dönemine özgü olur ancak uçan sincaplar orantısız bir şekilde yetişkinlikte dahi dolgun gözlere sahip. Büyük gözler, baykuşlardan lemurlara kadar pek çok gece hayvanı tarafından benimsenen bir adaptasyon. Gözler büyüdükçe topladıkları ışık artar ve gece daha iyi görüş sağlanır.
Sibirya uçan sincabı Kuzey Avrupa ve Rusya'da yaşıyor. Bununla beraber Japon Hokkaido adasına ulaşan türler (üstte) şimdilerde Pteromys volans orii olarak bilinen endemik alt tür halini almış durumda.
Uçan Sincaplar Geceleri Parlar
Tüm uçan sincap türlerinin en çok geceleri aktif olduğu bilinse de yakın zamana kadar geceleri parladıkları bilinmiyordu.
Gece yürüyüşten dönen araştırmacılar uçan bir sincaba ultraviyole ışık tuttuğunda sincabın pembe parladığını gördüler. Araştırma ekibi 2019'da Journal of Mammalogy ile paylaştıkları açıklamada tüm Amerikan uçan sincaplarının geceleri floresan ışığı yaydığını onayladı.
Ayrıca uçan sincapların alt kısımlarından daha güçlü parladığını gördüler. Sincapların neden flüoresan ışık yaydığı hala bilinmiyor ancak araştırmacıların tahminleri arasında geceleri avcılardan kaçınma, sincaplar arasında iletişim ve karlı ve buzlu arazide gezinme gibi çeşitli teoriler var.
Uçan Sincapların Kanatları Değil 'Patagiyumu' ve Bilek Çıkıntısı Var
Uçan sincabın ön ve arka bacakları arasındaki tüylü, paraşüt benzeri zar "patagiyum" olarak biliniyor (çoğulu "patagiya"). Sincap kendini serbest bıraktığında bu zar tabakası havayı toplar ve hayvanın ileri gitmesini sağlar. Ancak hepsi bu değil. Sincabın bileklerindeki kıkırdak çıkıntısı fazladan bir parmak gibi uzanır ve sincabın, patagiyumunu normalde olduğundan daha uzağa esnetmesini sağlar.
Uçan sincap atlayarak ulaşamayacağı uzak bir ağacı hedef aldığında kendini hemen korkusuzca boşluğa bırakır. Daha sonra patagiyumunu uzatmak ve süzülmeye başlamak için bilek çıkıntıları dahil tüm uzuvlarını esnetir. Sonra ağacın gövdesine tutunur, ağaç kabuğunu pençeleriyle kavrar ve uçtuğunu gören herhangi bir baykuştan kaçınmak için çoğu zaman gövdenin diğer tarafına geçer.
Uçan Sincap 90 Metre Süzülüyor ve 180 Derece Dönüş Yapabiliyor
Gerçek anlamda uçmuyor olabilirler ancak uçan sincaplar havadayken etkileyici bir kontrol becerisine sahipler. Kuzey uçan sincabının (Glaucomys sabrinusis) ortalama süzülme mesafesi yaklaşık 20 metre. Ancak yeterince yükseldiğinde 90 metreye kadar uçabildikleri biliniyor. Yani sadece 28 cm boyutundaki bu uçan sincap havada bir futbol sahası kadar mesafeyi kat edebiliyor. Keskin dönüşler yapmak için uzuvlarını, kabarık kuyruğunu ve patagiyum kaslarını kullanır ve tek bir seferde tam yarım daire çizebilecek kadar olağanüstü çeviktir.
Bu becerileri sadece küçük türlerle sınırlı değil. 81 cm'lik daha büyük kırmızı Asya uçan sincabı (Petaurista petaurista) neredeyse 1,8 kg ağırlığa ulaşıyor ve 75 metreye kadar çevik süzülüşler yapabiliyor.
Uçan Sincap Türlerinin %90'ı Asya'da Yaşıyor
Yabani uçan sincaplar üç kıtada da yaşıyor ancak dağılımları eşit değil. Bilinen 43 türden 40 tanesi Asya'ya özgüler. Yani Dünya'nın başka hiçbir yerinde doğal olarak bulunmazlar. Dinozor çağından kalma uçan memeli fosilleri üzerinde yapılan araştırmalar uçan sincapların akrabalarının yaklaşık 160 milyon yıldır Asya bölgelerinde yaşadığını gösterdi.
Asya'nın bu rolü oynamasının ana nedeni hem barınma hem de besin sunan yoğun ormanlarıdır. Bu habitatların buzul dönemlerinde dahi uçan sincapları hayatta tutmuş olduğuna inanılıyor. Asya ormanları bir zamanlar bu özelliğe sahipti ancak bugün çoğu alan artık büyük oranda ormansızlaştırıldı ve insan kaynaklı iklim değişikliği uçan sincaplara çeşitli tehditler getiriyor.
Bebek Uçan Sincaplar Yoğun Olarak Annelik İster
Uçan sincaplar, yaklaşık 5 haftalık olana kadar vücut ısısı üretemez. Yetim yavrular vahşi yaşam rehabilitasyon merkezlerine getirildiğinde ısınmaları için battaniyelere veya ısıtma pedlerine sarılıyor.
Doğan yavrular tüysüz, hareketsiz ve büyükleri olmadan çaresizdir. Kulakları doğumdan sonraki iki ila altı gün içinde açılır ve yaklaşık bir hafta sonra kürk çıkarmaya başlarlar. Yine de gözleri en az üç hafta açılmaz ve birkaç ay annelerine bağlı kalırlar. Anne 65 gün boyunca yavruyu emzirir ki bu büyüklükteki bir hayvan için alışılmadık derecede uzun bir süredir. Yavrular 4 aylıkken bağımsız olur.
Annelerin ayrıca birkaç yedek yuva yaptığı ve ana yuva tehlikeye girerse yavrularıyla birlikte kaçtıkları biliniyor. Bir keresinde bir orman yangını sırasında alevler güney uçan sincabının kürkünü yakarken yavrularını taşıdığı görülmüştür.
Uçan Sincap Kış Uykusuna Yatmaz
Kanada, Finlandiya ve Sibirya gibi soğuk ormanlık yerlerde yaşamasına rağmen uçan sincap kış uykusuna yatmaz. Bunun yerine soğuk havalarda aktivitesini azaltır ve zamanı yuvasında geçirir. Dolayısıyla yiyecek aramaya az zaman ayırır. Yine de, yukarıdaki videoda olduğu gibi Japon cüce uçan sincabı kış aylarında dahi dışarı çıkabiliyor.
Ayrıca sert kış günlerinde ısınmak için bir araya geldikleri bilinmekte. Enerji tasarrufu yapmak için metabolik hızlarını ve vücut sıcaklıklarını düşürür ve birbirlerine yaydıkları ısıdan faydalanırlar. Isınmak için toplanmak o kadar önemli ki uçan sincap yuvasını diğer yarasalar ve hatta baykuş gibi türlerle paylaşıyor.
Uçan Sincapların Bazıları Ev Kedisinden Daha Büyük
Uçan sincapların boyutları birkaç cm ila birkaç metre arasında değişiyor. Örneğin, her iki Amerikan türü de nispeten küçükken, bazı Asya uçan sincapları çok büyükler.
Bazıları bollar, bazılarının ise nesli tükeniyor. Kırmızı-beyaz dev (Petaurista alborufus) olarak bilinen tür 1 metre uzunluğa ve en fazla 1,5 kg ağırlığa sahip olur; orta ve güney Çin'de nispeten yaygınlar. Biraz daha küçük olan kırmızı dev (P. petaurista) Afganistan ve Pakistan'dan Malezya ve Singapur'a kadar daha geniş topraklarda yaşıyor. Her ikisi de Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından "en az endişe verici" kategorisindeler.
Diğer devler ise çok daha nadirler. Tüylü uçan sincap (Eupetaurus cinereus) yalnızca uzak kuzey Himalayalar'dalar ve bir düzine kadarlar. Yerel çam ormanlarının kesilmesi sonucu IUCN tarafından nesli tükenmekte olduğu açıklandı.
Aynı zamanda 1981'de Hindistan'ın Namdapha Ulusal Parkı'nda bulunan tek bir örnekten bilinen kritik derecede nesli tükenmekte olan Namdapha uçan sincabı (Biswamoyopterus biswasi) da var. 2012'ye kadar türünün tek örneği olduğu düşünüldü ta ki Laos'ta bir et pazarında akraba cinsi bulunana dek (B. laoensis).
Havada Süzülebilen Diğer Memeli Hayvanlar
Uçan sincapların yanı sıra sincap ailesinin (Sciuridae) dışında kalan en az 20 farklı havada süzülen memeli türü var. Benzer ormanlık alanlarda yaşarlar, patagiyalarını benzer şekillerde kullanırlar ve en çok gecedirler; genel olarak becerileri ile birbirinden ayrılırlar.
Havada süzülebilen memeliler arasında, lemur olmamasına ve uçamamasına rağmen "uçan lemur" olarak bilinen colugos ve gerçek sincap olmamasına rağmen "pullu kuyruklu sincap" var. Bunlar gibi yedi Afrika kemirgeni bulunuyor. Ayrıca süzülen possum (keseli sıçan) ailesi vardır ve Avustralya'da nesli tükenmekte olan Mahogany planörü ve Papua Yeni Gine'deki kritik derecede nesli tükenmekte olan kuzey planörü bunlar arasında.
Uçan Sincaplar İçin Yaşlı Ormanlar Korunmak Zorunda
Dünyanın dört bir yanındaki ormanlar tarlalara ve şehirlere dönüştükçe yaban hayatı da buna uyum sağlamak veya yok olmak zorunda kalıyor. Yeterince uzun ağaçları ayakta bıraktığımız sürece birçok uçan sincabın yaşamaya devam etme şansı var. Zira bu hayvanların uçma becerilerini sonraki nesillere aktarması bu yaşlı ve yüksek ağaçlara bağlı.
Uçan sincaplar, ağaç tohumlarını yayar ve baykuşlar gibi yırtıcılara besin sağlar. Bunlar ormanlardaki yaşam alanını şekillendiriyor. Uçan sincap büyük, karmaşık orman ekosisteminde küçük bir role sahip olsa da bu ekosistemler insanlar için oldukça değerli. Daha temiz hava, daha temiz su ve daha az sel gibi çok sayıda doğal kaynak ve ekolojik hizmet sunuyorlar. Bazen bu faydaları gözden kaçırırız ve uçan sincap gibi karizmatik hayvanlara dikkat çekmek ağaçların ve ormanın önemini hatırlamamıza yardımcı olabilir.
Kapak görseli: Will Burrard-Lucas Photography