Tayvan'ın tarihi, dini, dili, ekonomisi ve daha fazlası hakkında konuşalım. Tayvan adası Güney Çin Denizi'nde, ana kara Çin'den yüz altmış kilometre ötede yüzmektedir. Yüzyıllar boyunca Doğu Asya tarihinde bir tür sığınak, efsanevi bir yer ya da bir fırsat ülkesi olmuştur. Tayvan engebeli bir tarihe sahiptir.
Tayvan Hakkında Bilgiler
- Nüfus: 23,9 milyon (2022)
- Başkent: Taipei (2,8 milyon)
- Sahil şeridi: 1.556 km
- Yüzölçümü: 9.597 km²
- En yüksek noktası: Yu Shan, 3,952 m
- En alçak noktası: Güney Çin Denizi, 0 m
- Büyük şehirleri: Yeni Taipei (3,9 m), Kaohsiung (2,7 m), Taichung, (2,6 m), Tainan (1,8 m)
Tayvan bugün diplomatik anlamda tam olarak tanınmamanın zorluğunu yaşıyor. Bununla birlikte hızla gelişen bir ekonomiye ve de işleyen bir kapitalist demokrasiye sahip.
Tayvan'ın Tarihi
Tayvan adasına ilk ayak basan insanların kimlikleri belirsiz olmakla birlikte bunlar 30.000 yıl kadar önce adaya yerleştiler. MÖ 2.000 civarında veya daha erken bir zamanda, Çin anakarasında tarım yapan insanlar Tayvan'a göç etmişlerdir. Bu çiftçiler Avustronezya dillerinden birini konuştular; onların soyundan gelenler bugün Tayvanlı yerli halkı oluşturdu. Birçoğu Tayvan'da kalmasına rağmen, diğerleri Tahiti, Hawaii, Yeni Zelanda, Paskalya Adası gibi Polinezya halklarından oluşan Pasifik Adaları'nı doldurdular.
Han Çinlileri MS dalgalar halinde kıyıdan uzaktaki Penghu Adaları'nı kullanarak Tayvan'a yerleştiler. "Üç Krallık" döneminde Wu imparatoru, kaşiflerini Pasifik'teki adaları aramaya gönderdi; Binlerce esir Tayvanlı ile geri dönüldü. Wu, Tayvan'ın barbar topraklar olduğuna karar verdi ve Çin'in ticaret ve haraç sistemine dahil etmeye değer görmedi. Büyük miktarda Han Çinlisi 13. ve 16. yüzyıllarda tekrar adaya gelmeye başladı.
Müslüman bir ailede dünyaya gelen Amiral Zheng He'nin bir veya iki gemiyle ilk kez 1405'te Tayvan'a ulaştığı belirtilir. Tayvan'ın Avrupa'ya açılması ilk kez 1544'te, Portekizlerin adayı keşfetmesi ve ona "güzel ada" anlamına gelen Ilha Formosa adını vermesiyle başladı.
1592'de Japonya'dan Toyotomi Hideyoshi Tayvan'ı almak için bir armada gönderdi, ancak yerli Tayvanlılar Japonlarla savaşmayı seçti. Hollandalı tüccarlar ayrıca 1624'te Zeelandia Kalesi olarak adlandırılan Tayouan'da bir kale kurmuşlardır. Burası Hollandalıların Tokugawa yönetimindeki Japonya'ya giderken kullandıkları önemli bir noktaydı. İspanyollar ayrıca Kuzey Tayvan'ı 1626'dan 1642'ye kadar işgal ettiler ancak onlar da Hollandalılar tarafından sürüldüler.
1661-62'de Ming yanlısı askeri güçler, 1644'te Han Çinlisi Ming Hanedanlığı'nı mağlup eden ve güneye yola çıkan Mançus'tan kaçmak için Tayvan'a sığındı. Ming yanlısı güçler Hollandalıları Tayvan'dan kovdu ve güneybatı kıyısında Tungnin Krallığını kurdular. Bu krallık sadece 1662'den 1683'e kadar devam etti; tropik hastalıklar ve yiyecek yetersizliği kendisini yıprattı. 1683 yılında Mançu Qing Hanedanı Tungnin filosunu imha etmiş ve küçük krallığı ele geçirmiştir.
Büyük Paiwan Olayı
Tayvan'ın Qing'e ilhakı sırasında farklı Han Çinlisi gruplar birbirleriyle ve de Tayvan'ın bitki örtüsüyle savaştılar. Qing birlikleri 1732'de ciddi bir isyanı bastırarak isyancıları ya asimile olmaya ya da yüksek dağlara sığınmaya zorladı. Tayvan, 1885 yılında başkenti Taipei ile birlikte Qing Çin eyaleti haline geldi. Çin'in bu hareketi Japonya'nın Tayvan'a olan ilgisini kısmen artırmıştır.
1871'de, Tayvan'ın güneyindeki Paiwan yerli halkı, gemileri karaya oturduktan sonra mahsur kalan elli dört denizciyi ele geçirdi. Paiwanlılar Japonya'nın bir kolu olan Ryuyku Adaları'ndan gelen bu denizcilerin boynunu vurdu.
Japonya Qing Çin'inin olayı telafi etmesini istemiştir. Ancak Ryukyu da Qing'in bir koluydu, bu yüzden Çin, Japonya'nın isteğini reddetti. Japonya talebi yineledi ve Qing yetkilileri Tayvanlı yerlilerin vahşi ve medeniyetsiz doğasını öne sürerek isteği yeniden geri çevirdi. 1874 yılında Meiji hükümeti Tayvan'ı işgal etmek üzere 3.000 kişilik bir kuvvet gönderdi; Japonların 543'ü öldü ancak adanın bir kısmı ele geçirildi. 1930'lara kadar adanın kontrolü hala kendilerinin değildi. Bu yüzden yerli savaşçıları bastırmak için kimyasal silahlar ve makineli tüfekler kullanmaya başladılar.
Japonya, II. Dünya Savaşı'nın sonunda teslim olduğunda Tayvan'ı Çin'e iade etti. Bununla birlikte Çin bir iç savaşın içinde olduğundan adanın kontrolü ana işgalci güç olarak ABD'ye geçti.
Çan Kay Şek'in Milliyetçi hükümeti KMT, Tayvan'daki Amerikan işgaline itiraz etti ve 1945'in ekim ayında ülkede bir Çin Cumhuriyeti (ROC) hükümeti kurdu. Tayvanlılar Çinlileri sert Japon yönetiminin kurtarıcısı olarak gördüler ancak ROC kısa sürede yetersiz olduğunu kanıtladı.
KMT, Çin İç Savaşı'nı Mao Zedong ve Komünistlere kaybettiğinde, Milliyetçiler Tayvan'a çekildi ve hükümeti Taipei'ye taşıdı. Çan Kay Şek, Çin üzerindeki iddiasından asla vazgeçmedi ve aynı şekilde Çin Halk Cumhuriyeti de Tayvan'da hak iddiasında bulunmayı sürdürdü.
Japonya'nın işgali ile meşgul olan Birleşik Devletler, komünistlerin yakında milliyetçileri adadan süreceği umuduyla Tayvan'daki KMT'yi kaderine terk etti. Ancak Kore Savaşı 1950'de patlak verdiğinde ABD, Tayvan'daki duruşunu değiştirdi; Harry S. Truman, adanın komünistlere geçmesini önlemek için Amerikan Yedinci Filosu'nu Tayvan ile Çin arasındaki boğazlara gönderdi. ABD o zamandan beri Tayvan'ın özerkliğini destekler.
Tayvan 1960'lardan itibaren 1975'te ölen Çan Kay Şek'in kontrolünde kaldı. Birleşmiş Milletler 1971'de Çin Halk Cumhuriyeti'ni aralarına kabul etti. "Çin Cumhuriyeti" olarak bilinen Tayvan ise Birleşmiş Milletler'den atıldı.
1975 yılında Çan Kay Şek'in oğlu Chiang Ching-Kuo babasının görevini devraldı. ABD 1979'da Çin Cumhuriyeti'ni yani Tayvan'ı tanımadığını bildirdi ve Tayvan başka bir diplomatik darbe daha aldı.
Chiang Ching-Kuo 1980'lerde mutlak gücünü kaybetti ve 1948'den beri süren sıkıyönetimi kaldırdı. Bu esnada Tayvan ekonomisinin yüksek teknoloji ihracatındaki gücü arttı. Chiang 1988'de vefat etti ve Lee Teng-hui'nin 1996'da başkan seçilmesi politik ve sosyal serbestlik getirdi.
Tayvan Nüfus Yapısı
Tayvan'ın toplam nüfusu 2011 itibariyle yaklaşık 23,2 milyondur. Tayvan'ın demografik yapısı hem tarih hem de etnik köken açısından son derece ilgi çekicidir.
Tayvanlıların %98'i Han Çinlisidir, zira ataları adaya dalgalar halinde göç etmiştir. Bu insanlar farklı dilleri konuşur. Nüfusun yaklaşık %70'i Hoklo insanlarıdır yani 17. yüzyılda adaya gelen Güney Fujianlı Çinli göçmenlerdir. Diğer %15'i ise, özellikle Orta Çin'deki Guangdong eyaletinden gelen göçmenlerin torunları Hakka insanlarıdır. Hakkalıların, Qin Shihuangdi'nin (MÖ 246 – 210) saltanatından hemen sonra beş ya da altı büyük dalga halinde adaya göç ettiği düşünülmektedir.
Hoklo ve Hakka dalgalarına ek olarak, ulusalcı Guomindang'in (KMT) Çin İç Savaşı'nı Mao Zedong ve Komünistlere kaybetmesinden sonra üçüncü bir Çinli grup daha Tayvan'a geldi. 1949'da gerçekleşen bu üçüncü dalganın soyundan gelenlere waishengren denir ve Tayvan'ın toplam nüfusunun %12'sini oluşturur.
Tayvan vatandaşlarının son %2'si on üç büyük etnik gruba bölünmüş yerli insanlardır. Bunlar Ami, Atayal, Bunun, Kavalan, Paiwan, Puyuma, Rukai, Saisiyat, Sakizaya, Tao (veya Yami), Thao ve Truku'dur. Tayvan aborjinleri Avustronezyalıdır. DNA kanıtları, Polinezya kaşifleri Pasifik adalarını doldurduğunda Tayvan'ın başlangıç noktası olduğunu göstermiştir.
Tayvan'ın Dili
Tayvan'ın resmi dili Mandarin dilidir; bununla birlikte Hoklo nüfusunun %70'i Min Nan (Güney Min) Çincesinin Hokkien lehçesini ana dili olarak konuşur. Hokkien, Kantonca veya Mandarin'den farklıdır. Tayvan'daki çoğu Hoklo çalışanı hem Hokkien hem de Mandarin dillerini akıcı şekilde konuşur.
Hakka halkı ayrıca Mandarin, Kanton veya Hokkien ile karşılıklı anlaşılamayan kendi Çince lehçelerine de sahiptir – dil Hakka olarak da adlandırılır. Mandarin, Tayvan okullarındaki eğitim dilidir ve çoğu radyo ve TV programı da bu resmi dilde yayınlanmaktadır.
Yerli Tayvanlıların kendi dilleri var ancak çoğu Mandarin dilini de konuşabiliyor. Bu yerli diller, Çin-Tibet ailesinden ziyade Avustronezya dil ailesine ait. Son olarak, bazı yaşlı Tayvanlılar, Japon işgali sırasında okulda öğretilen Japoncayı konuşur (1895-1945) ve Mandarin'i anlamaz.
Tayvan'da Din
Tayvan anayasası din özgürlüğünü güvence altına alıyor ve nüfusun %93'ü en az bir inanca sahiptir. Halk Budizm'e inanırken bunu çoğu zaman Konfüçyüsçülük ve/veya Taoizm felsefeleriyle birleştirir.
Tayvanlıların yaklaşık %4,5'i ve Tayvan'ın yerli halkının yaklaşık %65'i Hristiyan'dır. Nüfusun %1'inden daha azının temsil ettiği çok çeşitli inançlar vardır: İslam, Mormonizm, Scientology, Bahai, Yehova'nın Şahitleri, Tenrikyo, Mahikari, Liism, vb.
Tayvan Coğrafyası
Eskiden Formosa olarak bilinen Tayvan, güneydoğu Çin kıyılarından yaklaşık 180 kilometre uzakta büyük bir adadır. Toplam yüzölçümü 35.883 kilometrekaredir.
Adanın batı kısmının üçte biri düz ve verimlidir, bu nedenle Tayvan halkının büyük çoğunluğu burada yaşamaktadır. Doğudaki üçte ikisi engebeli ve dağlıktır ve çok seyrek nüfusludur. Doğu Tayvan'ın en ünlü yerlerinden biri zirveleri ve geçitleri olan Taroko Milli Parkı'dır.
Tayvan'daki en yüksek nokta Yu Shan, deniz seviyesinden 3.952 metrededir. En düşük noktası deniz seviyesidir.
Tayvan, Yangtze, Okinawa ve Filipin tektonik plakaları arasında bulunan Pasifik Ateş Çemberi'nde yer alır. Sonuç olarak bölge sismik olarak aktiftir. 21 Eylül 1999'da 7.3 büyüklüğünde bir deprem adayı vurmuştur ve küçük sarsıntılar oldukça yaygındır.
Tayvan'ın İklimi
Tayvan, tropikal bir iklime sahip olup ocak-mart ayları arasında muson yağışlarıyla dolu bir mevsim geçirir. Yazlar sıcak ve nemlidir. Temmuz ayında ortalama sıcaklık yaklaşık 27°C iken, şubat ayında ortalama sıcaklık 15°C'ye düşer. Tayvan, Pasifik tayfunlarının sık sık hedefi olur.
Tayvan Ekonomisi
Tayvan, Singapur, Güney Kore ve Hong Kong ile birlikte Asya'nın "Kaplan Ekonomileri"nden biri. II. Dünya Savaşı'ndan sonra kaçan KMT, Çin hazinesinden Taipei'ye milyonlarca altın ve döviz getirdi. Tayvan bugün kapitalist bir güç merkezi ve elektronik ve diğer yüksek teknoloji ürünlerin önemli bir ihracatçısı oldu. Küresel ekonomik gerilemeye ve tüketim mallarına olan talebin zayıflamasına rağmen, 2018 yılında GSYİH'da tahmini %2,6 büyüme gösterdi.
Tayvan'ın işsizlik oranı %3,7'dir (2018) ve kişi başına düşen GSYİH 25.026 ABD Doları'dır. 2018 itibariyle 1 ABD Doları = 31,07 Yeni Tayvan Doları'dır.
Tayvan Ekonomisi Zaman İçinde Nasıl Gelişti?
Tayvan ekonomisi, 20. yüzyılın ortalarında tarıma dayalı bir ekonomiden günümüzde yüksek teknoloji ve imalat odaklı bir ekonomiye dönüşerek son birkaç on yılda önemli dönüşümler geçirmiştir. Tayvan'da ekonomik büyümeyi sağlayan kilit sektör ve endüstrilerden bazıları elektronik, bilgi teknolojileri ve biyoteknolojidir. Tayvan aynı zamanda TSMC ve MediaTek gibi çip üretiminde öncülük eden şirketlerle küresel yarı iletken endüstrisinde önemli bir oyuncu haline gelmiştir.
Tayvan'ın Yönetim Biçimi
Resmi adı "Çin Cumhuriyeti" olan Tayvan, parlamenter demokrasi ile yönetiliyor. Oy hakkı 20 yaş ve üstü her vatandaş için geçerlidir.
Mevcut devlet başkanı Cumhurbaşkanı Ma Ying-jeou'dur. Başbakan Sean Chen, hükümetin başı ve Yasama Yuanı olarak bilinen tekli yasama meclisinin başkanıdır. Başkan Başbakanı atar. Yasamada 113 sandalye vardır ve 6 tanesi Tayvan'ın yerli nüfusunu temsil etmek üzere ayrılır. Hem icra hem de yasama üyeleri dört yıl görev yapmaktadır.
Tayvan'ın mahkemeleri idare eden bir Yargı Yuan'ı da vardır. En yüksek mahkeme, Büyük Adalet Konseyi'dir; 15 üyesine anayasayı yorumlama görevi verilmiştir. Yolsuzluğu izleyen Kontrol Yuan gibi belirli yargı alanları için alt mahkemeler de vardır.
Tayvan müreffeh bir demokrasiye sahip olmakla birlikte, diğer birçok ülke tarafından diplomatik olarak tanınmıyor. Sadece 25 ülkenin Tayvan ile tam diplomatik ilişkileri var. Çoğu Okyanusya veya Latin Amerika'daki küçük ülkelerdir çünkü Çin Halk Cumhuriyeti Tayvan'ı tanıyan herhangi bir ülkeyle diplomatik ilişki kurmaz. Tayvan'ı tanıyan tek Avrupa devleti Vatikan şehir devleti olmuştur.
Tayvan'ın Uluslararası Toplumdaki Rolü
Tayvan da dahil olmak üzere çoğu ülke Çin Halk Cumhuriyeti'ni Çin'in meşru hükümeti olarak tanıdığı için Tayvan Birleşmiş Milletler üyesi değildir. Bununla birlikte, Tayvan bir dizi ülke ile diplomatik ilişkilerini sürdürmekte ve Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) forumu gibi bölgesel örgütlerin aktif bir katılımcısı olmuştur. Tayvan ayrıca son yıllarda Güneydoğu Asya ve Güney Asya ülkeleriyle bağlarını güçlendirmeyi amaçlayan Yeni Güney Politikası gibi girişimlerle küresel varlığını genişletmektedir.
Tayvan Hakkında Sık Sorulanlar
Tayvan nedir?
Resmi olarak Çin Cumhuriyeti (ÇHC) olarak bilinen Tayvan, Doğu Asya'da yer alan bir ada ülkesidir. Batı Pasifik Okyanusu'nda yer alır ve Çin anakarasından Tayvan Boğazı ile ayrılır. Tayvan'ın başkenti, ülkenin kuzey kesiminde yer alan Taipei'dir.
Tayvan'da hangi dil konuşulur?
Tayvan'ın resmi dili Mandarin Çincesidir, ancak birçok kişi Hokkien ve Hakka gibi diğer Çin lehçelerinin yanı sıra Atayal ve Paiwan gibi yerel dilleri de konuşmaktadır.
Tayvan'da kullanılan para birimi nedir?
Tayvan'da kullanılan para birimi Yeni Tayvan Doları'dır (NTD).
Tayvan'ın nüfusu ne kadardır?
2021 yılı itibarıyla Tayvan'ın nüfusu yaklaşık 23,6 milyon kişidir.
Tayvan Çin'in bir parçası mıdır?
Tayvan kendi kendini yöneten demokratik bir ülkedir, ancak Çin Tayvan'ın kendi topraklarının bir parçası olduğunu iddia etmekte ve onu Çin'in bir eyaleti olarak görmektedir. Bununla birlikte, Tayvan bağımsız olarak faaliyet göstermektedir ve kendi hükümeti, ordusu ve ekonomisi vardır. Tayvan'ın statüsü uluslararası siyasette tartışmalı ve karmaşık bir konudur.
Kaynaklar: