Mısır hiyeroglifi, piramitler, Sfenks ve mumyalar ile birlikte Antik Mısır uygarlığının en ilgi çekici yanlarından biri. İnsanların, hayvanların ve nesnelerin stilize edilmiş resimleri gibi görünen bir yazı biçimidir. Adını Yunanca "kutsal oyma" anlamına gelen hieroglyphikos'tan alan hiyeroglif yazısı 5000 yıldan fazla bir süre önce taş duvarlara oyularak geliştirildi ve MS 4. yüzyıla kadar kullanılmaya devam etti.
Mısır hiyeroglifi nedir?
Mısırlılar tapınaklarını, anıtlarını ve mezarlarını içini hiyeroglif yazıyla süsledi ve onu sazlardan yapılmış eski bir kağıt olan papirüsün üstüne yazdı. Yazı üç temel işaret türünden oluşuyor: Kelimeleri temsil eden logogram, sesleri temsil eden fonogram; ve anlamı netleştirmeye yardımcı olmak için kelimenin sonuna yerleştirilen niteleyiciler. Sonuç olarak Mısırlıların kullandığı işaretlerin sayısı alfabetik sistemlere kıyasla çok daha yüksekti. Başta 1000'den fazla farklı hiyeroglif varken daha sonra Orta Krallık döneminde (MÖ 2055-1650) yaklaşık 750'ye düşürüldü.
Hiyeroglif bir resim yazısı değil
Hiyeroglif yazısında kullanılan semboller küçük insan, hayvan ve nesne resimlerine benzediğinden hiyerogliflerin bu kavramları temsil ettiğini varsayabilirsiniz. Ancak bazı hiyeroglifler aslında tıpkı Roma alfabesindeki karakterlerde olduğu gibi, antik Mısır dilindeki sesleri ifade ediyor. Diğerleri ise ideografik işaretler oluyor: Belirli kavramları temsil eden ancak onunla ilişkili bir sesi olmayan simgeler.
Hiyeroglif yazı elit mezarlarına özgüdür
En eski hiyeroglif yazılar Mısır, Abidos'taki kraliyet mezarlarında ve tarihsel dönemden önceye ait mezar eşyalarında bulundu. Hiyeroglifler resimsel olduğundan, erken dönem biçimsel sanata dair ilişkisi yadsınamaz. Özellikle de kralın, kraliyet unvanıyla belirtilmesi muazzamdır. Bunlar ilk antik mısır anıtlarında görülüyor.
Hiyeroglif sistemi zamanla başka türde yazılar için de kullanılmaya başlandı ancak daima seçkin kesime özgü olmayı sürdürdü. Kraliyetten olmayan insanlar da bazen mezar ve anıtlarında hiyeroglif kullandı. Bunun nedeni taş oymacıların ücretini karşılayacak kadar varlıklı olmalarıydı.
Antik Mısırlılar başka yazı biçimleri de kullandı
Hiyeroglif yazımı çok karmaşık olduğundan antik Mısırlılar daha uygun yazı türleri geliştirdiler. Tıpkı bir kalem veya fırça ile papirüsün veya ostracon denilen kireçtaşının üstüne yazılan hiyeratik yazı gibi. Ancak hiyeratik yazı nadiren resmi anıtlarda kullanılmak istendi. MÖ 800'lerde geliştirilen başka bir yazı biçimi olan demotik yazı edebi eserler için ve günlük belgeler için kullanıldı.
Hiyeroglif yazının bazı ilginç yönleri
Hiyeroglif yazımda sözcükler arasında boşluk ve noktalama işareti yoktur. Bu yüzden okuyucuların tek tek kelimeleri, tümceleri, paragrafları ve bölümleri birbirinden ayırabilmek için iyi bir antik Mısır dilbilgisine sahip olması ve mesajın bağlamı hakkında bir şeyler bilmesi gerekir. Ek olarak çoğu modern dilin aksine hiyeroglifler mutlaka soldan sağa yatay olarak okunmaz. Bir hiyeroglif soldan sağa veya sağdan sola ve dikey ve yatay olarak yazılabilir.
Az sayıda Mısırlı hiyeroglifleri okuyabiliyordu
Antik Mısır uygarlığının sonraki aşamalarına gelindiğinde artık yalnızca din adamları hiyeroglif yazıyı okuyabiliyordu. Geniş bir kitleye hitap etmesi için hazırlanan yazıtlar bu yüzden daima demotik dilde oyulurdu.
Hiyeroglif yazı yavaş yavaş öldü
Makedon asıllı Ptolemaiosların MÖ 300'lerde Mısır'ı yönetmeye başlamasından sonra resmi saray dili olarak Mısır'ın yerini Yunanca aldı. Yaklaşık 600 yıl sonra, MS 384'te, Hristiyan Roma İmparatoru Theodosius pagan dinini Mısır'dan yasaklayınca hiyeroglif yazının kullanımı için de sonun başlangıcı oldu.
Bilinen en son hiyeroglif yazısı MS 394'te Philae Tapınağı'na oyuldu. Hatta o zamanda hiyeroglif yazıyı anlayabilen sadece birkaç Mısırlı heykeltıraş kalmıştı.
Rosetta Taşı çığır açtı
1799'da Mısır'da Napolyon Bonapart'ın emrinde görev yapan ve Rashid kasabasında (Rosetta olarak da bilinir) bir kaleyi onaran Fransız askerleri, Rosetta Taşı olarak bilinen bir taş dilimi keşfettiler. Hiyeroglif yazı, demotik ve antik Yunanca olmak üzere üç farklı yazıyla kaplıydı. Tek bir taşa üç dilin yazılmış olması araştırmacıların hiyeroglif yazısını deşifre etmelerini sağladı.
1814'te taşı incelemeye başlayan İngiliz bilim adamı Thomas Young, ilk olarak bazı sembollerin kraliyet adlarının fonetik yazımları olduğunu fark etti. Daha sonra 1822'den başlayarak Fransız dilbilimci Jean-Francois Champollion hiyerogliflerin fonetik ve ideografik sembollerden oluştuğunu buldu ve taştaki metni deşifre etti. MÖ 196'da Mısırlı din adamlarından V. Ptolemaios'a yazılan bir mesajdı.
Champollion, antik Mısır dilinin son hali olan Kıpti dili üzerine derin çalışmaları nedeniyle Rosetta Taşı'ndaki yazıyı çözmekte daha şanslı oldu. Bu bilgisi Young'ın gözünden kaçan gramer özelliklerini tanımasını sağladı
Hiyeroglif yazıyı çözmenin zorluğu
Hiyeroglif yazıyla yazılmış metinlerin anlamını bulmak bilim adamları için hala büyük zorluk olmaya devam ediyor. Çünkü antik Mısır hiyeroglifini anlamak belirli bir miktarda öznel yorum gerektirir. Bu yazıları sesli okumak bile kolay değil.
Hiyeroglifin çevrilmesini zorlaştıran, fonetik işaretlerin kullanımı değil, antik Mısır dilinin tüm seslerinin yazıda olmamasıdır. Yani hiyeroglifteki kelimelerin telaffuzu ve özellikle Mısır sözlü sistemindeki incelikler yer yer varsayım olmak zorunda kalıyor.
Kaynakça:
- Kapak görseli: Mamluka/Flickr
- Egyptian Hieroglyphic Writing – Discovering Egypt.
- Hieroglyphs – Canadian Museum of History.
- How the Rosetta Stone unlocked the secrets of ancient civilizations – National Geographic.