Orta Krallık Mısır'ı, doğrudan Birinci Ara Dönem'i takip eden ve büyük ölçüde siyasi ayrılıklarla karakterize edilen bir dönemdir. Mısır'ın 11. hanedanlık döneminde (yaklaşık MÖ 2055) yeniden birleşmesi, Mısır'ın en iyi ve en kalıcı sanat ve edebiyat eserlerinden bazılarını üretmeye devam edecek yeni bir medeniyetin doğmasına yol açmıştır. Mısırbilimciler arasında Orta Krallık'ın 12. mi, 13. mü yoksa 14. hanedanla mı sona erdiği konusunda hala bazı tartışmalar vardır. Ancak 13. hanedan, 12. hanedanın politikalarının, ticari bağlantılarının ve sanatsal formlarının çok sayıda kalıntısını içerdiği için burada eski Mısır uygarlığının ikinci zirve dönemindeki son hanedan olarak dahil edilmiştir.
İlgili: Mısır'da Eski Krallık: Altın Döneme Genel Bakış
11. hanedanlık dönemi ile Orta Krallık Mısır'ında yeniden birleşme
Birinci Ara Dönem'in sonunda Mısır, kuzeyde ve güneyde farklı kökenlere sahip iki hanedan arasında bölünmüştü. Herakleopolitan 10. hanedan Aşağı (Kuzey) Mısır'da hüküm sürerken, 11. hanedanın ilk yarısı Yukarı Mısır'da hüküm sürmüştür. Birinci Ara Dönem'den bir Teb nomarkı olan "Yaşlı" ya da "Büyük" İntef, Herakleopolis'in gücüne karşı ayaklanmayı başlatan kişi olarak anılır. Bu hanedan sonunda bölgeyi yönetmeye başlamıştır. Halefi I. Mentuhotep, komşu eyaletleri fethederek Theban nüfuzunu ve itibarını genişletme çalışmalarına devam etmiştir. Yeniden birleşmeye yönelik en önemli adımlardan bazıları, Abydos (Abidos)'u fetheden, tüm güney nomlarını birleştiren ve kendisini ilahi bir unvanla "Yukarı ve Aşağı Mısır Kralı" ilan eden II. Intef tarafından atılmıştır.
Birinci Ara Dönem, II. Mentuhotep'in Yukarı Mısır'da iktidara yükselişine tanık oldu. Saltanatının 14. yılı civarında ordusunu Herakleopolis'ten Aşağı Mısır'ı ele geçirmek için gönderdi. Saltanatının 39. yılından kısa bir süre önce, tüm Mısır'ı egemenliği altında birleştirmeyi başararak Orta Krallık'ın başkenti Teb olan ilk kralı oldu. Erken Hanedanlık Dönemi'nde Mısır'da ulusal birliği kuran ilk hükümdar olan Menes'in reenkarnasyonu olarak büyük saygı görüyordu.
Artık birleşik bir Mısır'ın kralı olan Mentuhotep, kaybedilen toprakları geri almak için Nubya'daki fetihlerine devam etti ve hükümdarın kültünü yeniden canlandırarak yaşamı boyunca kendisine bir kez daha tanrı olarak tapılmasını sağladı. İktidarda 51 yıl kaldıktan sonra öldüğünde, oğlu III. Mentuhotep kral oldu. Ülkeyi doğulu istilacılara karşı korumak için kaleler inşa ederek ve efsanevi Punt ülkesine ticaret seferleri düzenleyerek atalarının Mısır'ı birleştirme çabalarını sürdürdü.
Ancak IV. Mentuhotep'in hükümdarlığı hakkında hiçbir şey bilinmemektedir. Kendisi 11. hanedanın son hükümdarı olmasına rağmen hem Abydos hem de Turin Kral Listelerinde yer almaz ve sadece birkaç yazıtta adı geçer. Hükümdarlığı çağdaş yazarlar tarafından "yedi boş yıl" olarak anılmaktadır. Popüler bir anlatıya göre IV. Mentuhotep, veziri Amenemhat tarafından tahttan indirilmiş ve öldürülmüştür; Amenemhat daha sonra 12. Hanedan'ın ilk kralı olarak hüküm sürmüştür. Amenemhat tahta çıktığında Mısır gelişmekte olduğundan, seleflerinin politikalarını bir miktar başarıyla sürdürmüş olması muhtemeldir.
Mısır'da Birinci Ara Dönem etkileri
Orta Krallık Mısır'ının yönetilme biçimi tümüyle Eski Krallık'ı yansıtma çabasıydı. Literatür, Orta Krallık'ta merkezi yönetimin yeniden dayatılmasını açıklamak için Birinci Ara Dönem'i kaotik bir dönem olarak tasvir etse de, gerçek çok daha karmaşıktı; dönemin siyasi ve sosyal yapısı geri dönülemez bir şekilde değişmişti. Mısır'daki son derece merkeziyetçi Eski Krallık yönetimi, Birinci Ara Dönem'de kurulan Mısır nomlarının özerk refahına hiçbir zaman tam anlamıyla izin vermedi ve bu geçiş Orta Krallık Mısır'ının kurulmasıyla devam etti. Hükümdar ülkenin en üst düzey yetkilisi olarak hak ettiği yere geri getirilmiş olsa da, astlarının eski otoritelerinin bir kısmını korumalarına izin vermiş, bu da Orta Krallık'ın "Klasik Çağ "a girişini kolaylaştırmıştır.
12. hanedanın sanatsal ve edebi eğilimleri bu değişimlerin en iyi örnekleridir. Mimari, edebiyat, hiyeroglif yazıtlar, resimler ve 11. hanedanlığın sonlarından 12. hanedanlığın sonuna kadar uzanan mezarlarda çok çeşitli nomlardan etkiler görülmektedir. Bu eserler, bu dönemde bölgesel yaratıcı ifadenin daha yaygın ve aktif olduğunu açıkça göstermektedir. Orta Krallık'ın çok daha çeşitli üretimiyle kıyaslandığında, Eski Krallık'ın görünüm ve üsluptaki tekdüzeliği, kraliyet tarafından yaptırılan eserlerin karakteristik özelliğidir. Birinci Ara Dönem olmasaydı, bu değişimler asla gerçekleşemezdi.
Erken 12. Hanedanlık
Amenemhat'ın dümende olduğu Orta Krallık Mısır'ı, sonraki neredeyse iki yüzyıl boyunca askeri planlama, ticari keşif ve sanatsal başarı alanlarında eşi benzeri görülmemiş başarılar elde edecekti. Amenemhat'ın tahta çıkışını ve ardından ulusal birliği ve kanun ve düzeni yeniden tesis etme çabalarını önceden haber veren Neferti'nin Kehaneti gibi 4. hanedanlığa ait metinler, Amenemhat'ın tahttaki iddiasını güçlendirmeye katkıda bulunmuştur. "Amenemhat, İki Ülkenin Ele Geçireni" anlamına gelen Itjtawy (Amenemhat-itj-tawy), Mısır'ın yeni başkentidir. Şu anda tam yeri bilinmemekle birlikte Memfis civarında ya da yakınında olduğu düşünülmektedir.
Amenemhat 20 yıl iktidarda kaldıktan sonra oğlu I. Senusret'i Orta Krallık'ta yaygın bir yöntem olarak veliaht tayin etti. Senusret, Amenemhat sarayda suikasta uğradığında hükümetin kapsamlı bir şekilde ele geçirilmesini önlemek için Libya'daki seferini yarıda kesmek ve Itjtawy'ye geri dönmek zorunda kaldı. Yönetimi sırasında Senwosret Mısır'ın dört bir yanında dini merkezler inşa etti ve Nubya'nın derinliklerine seferler düzenleyerek topraklarının büyük bir kısmını Mısır devleti için ele geçirdi. Askeri savaşlar, ticaret gezileri, iç kalkınma (piramit inşası dahil) ve refah tahtın sonraki sakinleri tarafından devam ettirildi.
Orta Krallık Mısır'ının zirvesi
III. Senusret en büyük savaşçı kral olarak ün kazanmıştır. Ülkenin güney sınırını güvence altına almak için Nubya'ya çok sayıda askeri akın düzenledi ve yönetimi de idari değişiklikleri merkezileştirmesiyle dikkat çekti. Hayatının sonlarına doğru oğlu III. Amenemhat'ı ortak hükümdar ve nihai varis olarak atadı. Mısır'ın Orta Krallık dönemindeki ekonomik patlaması Amenemhat III'ün yönetimi altında gerçekleşti. Sina'daki madencilik, Wadi Hammamat'ın keşfi ve Nubia'daki tahkimatlar gibi doğal kaynakların kullanımı yeni zirvelere ulaştı. İktidarda 45 yıl geçirdikten sonra IV. Amenemhat lehine tahttan çekildi.
IV. Amenemhat ve 9 yıllık saltanatı hakkında çok az şey bilinmesine rağmen, tahtın etkisinin bu noktada azalmaya başladığı açıktır. III. Amenemhat'ın alışılmadık derecede uzun süren saltanatı veraset krizine katkıda bulunmuş olabilir. Sobekneferu, IV. Amenemhat'ın yerine geçti ve Merneit (Merneith) sonrası Mısır'ın ikinci kadın firavunu oldu. Onun saltanatı da kısa sürdü ve öldüğünde hanedanı devam ettirecek hiçbir çocuk bırakmayarak Orta Krallık Mısır'ının Altın Çağı'na ve 12. hanedana ani bir son verdi.
13. Hanedanlık: İkinci Ara Dönem'e geçerken başlayan düşüş
Muhtemelen Levanten kökenli yabancılar olan Hiksoslar MÖ yaklaşık 1720'de kuzey Mısırlı bir güç olarak kendilerini sağlam bir şekilde kabul ettirmiş olsalar da, 13. Hanedan'ın 50 kralının 150 yıllık saltanatının tamamının gerçekten yaşanıp yaşanmadığı belirsizdir. Daha önceki hanedanlıkların aksine, taht nesilden nesile, hatta tek bir soylu aile içinde bile intikal etmiyordu. Bu hanedanın selefinden daha az güçlü olduğu konusunda yaygın bir mutabakat olmasına rağmen, kapsamlı bir tarihi kayıt bulunmadığından gerilemenin kesin zamanlaması belirsizdir.
Bununla birlikte, 13. hanedanın krallarının 12. hanedanda selefleri tarafından başlatılan uygulamaları devam ettirerek ulusal birliği korudukları görülmektedir. Mezarlar, tapınaklar ve dikilitaşlar inşa edilmeye devam edilse de, bu dönem Orta Krallık'ın Altın Çağı ile aynı ivmeye sahip değildi. 12. hanedanın kudretli krallarının aksine, diğer hanedanların liderlerinin hiçbiri o kadar güçlü değildi. Itjtawy idaresi zayıftı ve İkinci Ara Dönem'de Aşağı Mısır'da ortaya çıkan Hiksosları ve diğer özerk siyasi birimleri ezmeyi başaramadı.
Orta Krallık'tan İkinci Ara Dönem'e geçiş, tıpkı Eski Krallık'tan Birinci Ara Dönem'e geçişte olduğu gibi, sıklıkla düzensizlikle karakterize edilir. Yaygın inanışın aksine bu doğru değildir. 13. hanedan krallığı kontrolü altında tutamadığından, sonunda yeni ve daha güçlü bir hanedan ortaya çıkmıştır. Mısır'ın yerlisi olmasalar da Hiksoslar, farklı sanatsal gelenekleri kaynaştırarak ve kazılarla kanıtlandığı üzere Mısır kraliyet unvanlarını alarak Mısır dinine ve kültürüne saygı göstermişlerdir.
Orta Krallık Mısır'ında sanat ve imgeler
II. Senusret, III. Senusret ve III. Amenemhat dönemlerinde Mısır sanatı, Orta Krallık'la ilgilenen Batılıları uzun zamandır büyüleyen radikal bir dönüşüm geçirmiştir. Dini inanç ve uygulamalardaki bu derin değişimler, kralın siyasi ve ruhani lider olarak rolü ve kral ile halkı arasındaki ilişki, mimari, mezarlar, gömü eşyaları, dekorasyon, edebiyat ve kraliyet heykeltıraşlığında geride kalan arkeolojik kalıntılara yansımıştır.
Değişimlerden biri de heykeltıraşların kralların daha gerçekçi portrelerini yapmaya başlamalarıdır; oysa daha önce hükümdarları ebediyen genç ve güçlü olarak tasvir etmek bir normdu. Sarkık bir cilde ve kırışıklıklara sahip yaşlı bir hükümdar gibi görünen Senusret'in yukarıdaki görüntüsü, monarşinin rolüne ilişkin değişen tutumların bir göstergesi olabilir. Eş zamanlı olarak, Eski Krallık seleflerinin kalıntılarından yeni, daha küçük ve düzensiz şekilli kraliyet ibadet yapıları ortaya çıkmıştır. Mısır hükümdarlarının mutlak gücünü daha da vurgulamak için, sanatçıların gerçek hayattan çok daha büyük heykeller ve yontular yapmaları yaygın bir uygulama haline gelmiştir. 13. Hanedanlık dönemine ait sanat eserleri idealist ve gerçekçi üsluplar arasında gidip gelme ve bazen de bu ikisini harmanlama eğilimini sürdürmüştür.
Diğer kraliyet sanat formlarının heybetli ölçeğiyle kıyaslandığında, Orta Krallık Mısır'ının sayısız narin ve karmaşık eserleri dikkat çekicidir. Kraliyete ait, seçkinlere ait ve kraliyete ait olmayan bazı mezarlarda bulunan gömü eşyaları, sanatçıların muska, mücevher, sihirli değnek ve asa gibi apotropaik nesnelerin yapımına büyük önem verdiğini ve bu dönemde koruyucu hayvan figürlerinin giderek daha popüler hale geldiğini göstermektedir.
Bu süre zarfında, okuyucularını eğlendirmek ve uyarmak gibi ikili işlevleri olan özgün Mısır edebiyatı gelişmiştir. Bu dönemde yazılan "Batık Denizcinin Hikayesi" ve "Sinuhe'nin Hikayesi" gibi popüler hikayeler, ilk yazıldıkları tarihten yüzlerce yıl sonra kayıtlara geçmiştir. Bu tarihsel dönemde "I. Amenemhat'ın Öğretisi", "Bir İnsanın Ruhuyla Diyaloğu" ve "Ticaretin Hicvi" gibi felsefe ve eğitim eserleri yazılmıştır. Daha sonra eski Mısırlılar bu yazıları, Sümer edebiyatı ile birlikte dünyanın ilkleri arasında yer alan Mısır edebiyatının harika örnekleri olarak kabul ettiler. Orta Krallık Mısırı'nın, özellikle de 12. hanedanlığın başarıları birçok açıdan eşsizdi ve varlığının geri kalanında antik Mısır medeniyetini geliştirmeye devam etti.
