New York eyaletinde, Erie Gölü'nün Niagara Nehri üzerindeki Buffalo kenti yakınlarında bulunan Niagara Şelalesi yılda 12 milyon ziyaretçi çekiyor. Şelale, doğal çevreyi bozulmaktan korumak için çevredeki özel arazileri satın alan Niagara Şelaleleri Derneği tarafından 1883'ten beri korunur. Her ne kadar ona "Niagara Şelalesi" desek de aslında üç ayrı şelaleden oluşuyor. Niagara en az 20.000 yıl daha var olmaya devam edecek.
Niagara Şelalesi Dünya'nın En Hızlı Akan Şelalesi
Niagara Şelaleleri Dünya'nın en hızlı akan şelalesi. Aynı zamanda dünyanın en güçlü şelalesi. Niagara Şelalesi'nden saniyede 2.800.000 litre su yer yer 70 km/s hızla akıyor. Horseshoe Şelalesi 57 yüksekliğiyle en uzun Niagara şelalesi ve 52 metre derinliğine sahip. Niagara Şelalesi buzul hareketleriyle 12.000 yıl önce oluştu. Buzul Çağı'nda Kuzey Amerika'dan ayrılarak Erie Gölü'ne yol alan buzullar geride büyük bir yarık bıraktılar. Bu yarıklar suyla dolarak bugünkü Niagara Şelalesi'ni yarattı.
Niagara Aslında Üç Şelaleden Oluşuyor
Niagara Şelalesi aslında tek bir şelale değil bir şelaleler topluluğu. Üç şelaleden oluşuyor: Horseshoe Şelalesi (Kanada Şelalesi de denilir) en büyüğü, American Şelalesi ve Bridal Veils Şelalesi (adını gelin duvağına benzerliğinden alır) daha küçükleri. Bu şelaleler Kanada ile Amerika Birleşik Devletleri arasındaki sınırda bulunuyor. Horseshoe Şelalesi Kanada'ya aitken American ve Bridal Veils ABD toprağındadır.
Niagara Şelalesi'nin kaynağı suyunu ünlü Büyük Göller'den (Superior Gölü, Michigan Gölü, Huron Gölü ve Erie Gölü) alan Niagara Nehri'dir. Şelalenin suyu ise Ontario Gölü'ne boşalıyor.
American Şelalesi 328 m, Horseshoe Şelalesi 675 m ve American'ın yanındaki ince bir kol olan Bridal Veils Şelalesi 17 m genişliğinde.
Niagara Şelalesi Geriye Hareket Ediyor
Niagara Şelalesi yaklaşık 12.000 yaşında olmasıyla oldukça genç. Dünya zamanıyla henüz fetüs aşamasında. İrlanda'daki Giant Causeway (Devlet Geçidi) sütunları ve Hollanda'daki kitlesel yok oluşu simgeleyen K-Pg sınırı gibi konumlar 60 milyon yıl yaşındadır. Daha ilginç olanıysa şelale oluştuğu zamandan bu yana 11 kilometre geriye gitti. Erozyon suyun en şiddetli aktığı merkezde en yüksektir ve son 400 yıllık erime belgelerle görülebiliyor.
ABD ve Kanada'ya Hidroelektrik Sağlıyor
Niagara Şelalesi güçlü bir hidroelektrik kaynağı. Dünya'nın ilk hidroelektrik santrali 1881'de Niagara Nehri üzerine inşa edildi. Amaç Buffalo, New York City, Toronto (Kanada) ve Rochester kentlerine elektrik üretmekti. Niagara ve çevresindeki hidroelektrik santralleri 4,4 milyon kilowatt güç üretiyor ve hem Ontario (Kanada) hem de New York'un elektriğinin 1/4'ünü karşılıyor.
Niagara Şelalesi'nde yaz aylarında hidroelektrik enerji üretimi için daha az su kullanılıyor. Böylece ziyaretçiler geniş bir su akışı görmeye devam ediyor. Geceleri ise akan su kısılarak yeniden enerji üretimine geçilir.
Niagara Şelalesi'nde İp Cambazları Yürüdü
Charles Blondin 1859'da Niagara Şelalesi'ni ip üstünde geçerek bunu yapan ilk insan oldu. Bu cüretkar yürüyüşü pembe taytıyla yapan ip cambazı 2,5 cm genişliğinde bir ip kullandı. 335 metrelik bir ipin üstünde yürüdü ve onu 5.000 kişi izledi. Charles Blondin ardından Niagara Şelalelerini birkaç kez daha geçti. Hatta bir yürüyüşünü gözü bantlı yaptı ve diğerinde sırtında sponsorunu taşıdı.
Gözüpek Nik Wallenda 2012'de Niagara Şelalesi'ni baştan sona gerdirilmiş ipin üzerinde yürüyen ilk kişi oldu. On binlerce kişi onu izledi ve yürüyüşü canlı yayınlandı.
Niagara Şelalesi Dünya'nın Yüzey Tatlı Suyunun %21'ini Karşılıyor
Amerika Birleşik Devletleri'ndeki içme suyunun yaklaşık beşte biri Niagara Şelalesi'nden geçiyor. Çevredeki Büyük Göller, Kuzey Amerika'nın yüzey tatlı suyunun %80'den fazlasını ve Dünya'nın yüzey tatlı suyunun %20'den fazlasını sağlar. Niagara Şelalesi'nden doğrudan su içmek sağlıklı değil; parazitler veya bakteriler içerebilir.
Niagara Şelalesi'nin suları Dünya'nın en büyük yüzey tatlı su sistemi olan Büyük Göller'den geldiğinden Niagara Şelalesi'nin suyu hiç bitmiyor. Su her zaman denize doğru akar ve suyun yol aldığı kara Büyük Göller Havzası yönünde batıdan doğuya aşağı eğimlidir ancak Niagara Nehri aslında kuzeye akmasıyla şaşırtıcıdır.
Cesur Bir Kadın Kendisini Niagara'dan Bıraktı
Annie Edson Taylor adlı 63 yaşındaki bir öğretmen kadın 1901'de demir ve meşeden yapılmış ve şilte ile doldurulmuş kendi tasarladığı bir fıçıyla kendisini Niagara Şelalesi'nden aşağıya bıraktı. Kendisini Niagara Şelalesi'nden bırakan ilk kişi oldu. Yaşamayı başardı. Bugün böyle bir yolculuğa çıkanlar büyük para cezası alıyor, dahası kurtarma masraflarını da ödüyor. Taylor'dan sonra birçok insan kendisini şelaleye bıraktı. Taylor o zamanlar para cezası almadı ve öldüğünde Oakwood Mezarlığı'ndaki diğer gözüpeklerin arasına Stunter's Rest'e gömüldü.
Saatin Tersi Yönünde Dönen Niagara Girdabı
Niagara Girdabı yaklaşık 4.200 yıl önce Niagara Nehri'ndeki yukarı akış erozyonuyla oluştu. Niagara Vadisi'nden çıkan hızlı su nehirdeki girdaba neden oluyor. Girdap normalde saatin tersi yönünde döner. Nehirdeki su çevredeki hidroelektrik santrallerine yönlendirildiğinde ise saat yönüne dönmeye başlıyor. Girdap 38 metre derinliğe sahip.
Balıklar Niagara Şelalesi'ne Özel Olarak Evrimleşmiş
Niagara Şelalesi'nde yaşayan balıklar şelalenin güçlü akıntılarına dayanacak şekilde evrimleşmiş. Kendisini Niagara Şelalesi'nden bırakan balıkların %90'ı ölmez. Şelaledeki beyaz köpüklü alanlar oksijen ve besinle dolu olup balıkların büyümesine yardımcı oluyor ve dahası düşüşü yumuşatıyor. Balık Niagara Şelalelerinde yaşayan tek canlı değil. 1885'te kurulan Niagara Şelalesi Eyalet Parkı, kışlayan martı ve su kuşu türlerine sahip ve burası 400 dönümden geniş bir vahşi yaşam alanı.
Niagara Şelalesi Gelecekte Var Olacak mı?
Niagara Şelalesi en az 20.000 yıl daha akmaya devam edecek. Rüzgar ve yağmur Niagara Şelalesi'ndeki erozyona katkıda bulunuyor, bu yüzden gelecekte bir gün şelale Erie Gölü içinde kaybolmuş olacak.
Şimdilik akış kontrolü ve hidroelektrik üretimin suyu saptırmasıyla erozyon yavaşlatıldı. Akış kontrolü sayesinde erozyon her 10 yılda 30 cm'e dek düşürülebiliyor. Niagara Şelalesi'ndeki erozyonu yavaşlatan doğal bir etken de var: Ortaya çıkan yeni kalker kaya erozyona karşı dirençlidir.
Niagara Şelalesi'nin geleceğini belirleyecek bir başka etken buharlaşmadır. Yaklaşık 2.000 yıl sonra American Şelalesi'nin kuruyacağı ve Niagara Vadisi gibi olacağı düşünülüyor.
Niagara Şelalesi'nin Tarihi
Kızılderililer bölgeye 1300 ve 1400 arasında yerleşti. Bölgedeki ilk yerli kabilelerden birinin adı Onguiaahra idi ancak Fransız kaşifler onlara "Niagara" deyince şelalenin adı Niagara kaldı. Niagara Şelalelerine dair en eski referans Samuel de Champlain'den gelir. Kendisi şelaleleri görmedi ancak onu 1626'da ziyaret eden ilk Avrupalı olan Fransız kaşif Etienne Brule'ydi ve gördüklerini patronu Champlain'e anlattı. Niagara Şelalesi'nin ilk kez belgelenmesi ise Fransız kaşif Louis Hennepin tarafından 1678'de yapıldı. Fransızlar 1679'da Niagara Şelalesi'nin yukarısına Fort Conti olarak bilinen ilk kaleyi inşa ettiler.
Niagara Şelalesi tarihi yerlere sahip. Old Fort Niagara tarihteki ilk Amerikan tahkimatlarından biri ve 1812 Savaşı'nda İngilizlere düştü. Lewiston Köyü, 1812 Savaşı'nın başladığı yerdir ve sahiplerinden kaçan kölelerin kullandığı Yeraltı Demiryolu'nun son durağıdır. 1815'te Erie Kanalı'na inşa edilen Beş Havuzlu Uçuş (Flight of Five Locks) adlı cihaz tekneleri aşağı-yukarı taşımaya yarıyor ve hala çalışıyor. Ülkedeki tüm kanallar arasında hala en kısa mesafede en yüksek kaldırmayı sağlar.
Kaynaklar:
- Grant, John and Ray Jones (2006). Niagara Falls: An Intimate Portrait. Globe Pequot Press. ISBN 9780762740253.
- Gromosiak, Paul and Christopher Stoianoff (2012). Niagara Falls: 1850-2000. Arcadia Publishing. ISBN 9780738576954.
- Holley, George Washington (1882). The Falls of Niagara and Other Famous Cataracts. Hodder and Stoughton.