Tetrarşi, İmparator Diocletianus tarafından imparatorluk verasetinin yükünü hafifletmek, masraflı iç çatışmaların önüne geçmek ve büyük bir bölgenin yönetimini kolaylaştırmak için kuruldu. Bu, Roma İmparatorluğu'nun 24 imparatora sahip olduğu ve 60 kişinin iktidarı ele geçirmeye çalıştığı Üçüncü Yüzyıl Krizi'ne bir çözümdü. Buradaki zorluk, çok az kişinin İmparatorluğu bir araya getirecek ve yeniden istikrara kavuşturacak güce sahip olmasıydı.
İmparator Aurelian gibi bunu yapabilenler de genellikle tahtta çok uzun süre kalamadılar. Bu nedenle Diocletianus dört hükümdarlı bir yönetim şekli olan Tetrarşi'yi kurdu. Roma İmparatorluğu, geçici barış ve refah getiren bu yeni yönetim tarzının bir sonucu olarak dramatik bir dönüşüm geçirdi. Bu sistem ilk başta amacına hizmet etse de, hırslı liderler tarafından hızla tehlikeye atıldı ve Roma İmparatorluğu'nda bir başka iç savaşa yol açtı.
Diocletianus ve Tetrarşinin Kuruluşu
Diocletianus'un iktidara yükselmesi dönemin karakteristik özelliğiydi. Diocletianus, Dalmaçya eyaletinde (günümüz Hırvatistan'ı) doğduktan kısa bir süre sonra katıldığı Roma ordusunun saflarında hızla ilerledi. İmparator Carus MS 284 yılında öldüğünde, lejyonlar Diocletianus'u yeni İmparator olarak ilan etti. Bununla birlikte, merhum imparatorun oğlu Carinus, Diocletianus'un iddiasına itiraz etti ve sonuçta Diocletianus'un kazandığı iç savaşa yol açtı. Diocletianus 285 yılında Roma İmparatorluğu üzerinde mutlak iktidarı ele geçirdi. Yeni imparator hükümetin mali politikalarında, silahlı kuvvetlerde ve bürokraside değişiklikler yapmak için çok az zaman harcadı.
Ancak hükümetin yeniden yapılandırılması onun en önemli değişikliğiydi. Diocletianus, devasa İmparatorluğu yönetmek ve birçok sorunuyla başa çıkmak için birden fazla kişiye ihtiyacı olduğunu fark etti, bu nedenle iki kişilik yönetimi (Diarşi-Dyarchy) dört kişilik yönetimle (Tetrarşi-Tetrarchy) değiştirdi.
Tetrarşi – Dörtlü Yönetim
Diocletianus 287 yılında imparator olduktan kısa bir süre sonra yakın dostu ve komutan arkadaşı Maximianus (Maximian)'u ortak imparator (Augustus) olarak atadı. Maximianus'un kan bağı olmaması, bunun yerine liyakatine dayanarak bu göreve seçilmesi Roma İmparatorluğu tarihinde eşi benzeri görülmemiş bir durumdu. Her iki adam da karar alma sürecinde eşit söz hakkına sahipti, ancak her biri eşit güce sahipti. Diocletianus Doğu İmparatorluğu'nun, Maximianus ise Batı İmparatorluğu'nun başına geçti.
Yine de bu iki adam sürekli olarak gaspçılar tarafından tehdit ediliyordu. Durum böyle olduğu için Diocletianus, bazen "dörtlü yönetim" olarak da bilinen Tetrarşi'yi kurdu. Diocletianus, yine liyakate dayalı olarak iki küçük imparator (Caesares) daha seçerek başka bir taht gaspını önlemek istedi. Bu şekilde, bir Tetrark'ın kaybı halinde bile İmparatorluk bir bütün olarak kalabilecek ve istikrar korunacaktı.
İlk Dört Tetrark
İmparatorluğun kendi bölgelerini yöneten dört güçlü yöneticinin her biri dış ve iç tehditlerle başa çıkmakta daha kolay zamanlar geçirdi. Diocletianus'un imparatorluğu günümüzün Küçük Asya, Mısır, Suriye ve Mezopotamya ülkelerini kapsıyordu. Maximianus (Maximian) İtalya, İspanya ve Afrika'yı yönetti. Galya ve Britanya eyaletleri Caesar Constantius Chlorus tarafından yönetilirken, Balkanlar ve Pannonia Diocletianus'un genç imparatoru Caesar Galerius'un yetkisi altındaydı.
Büyük imparatorlar genç imparatorları resmen evlat edinerek onları kanatları altına aldılar. Saltanat boyunca birbirleriyle evlenen ailelerin yakınlığı imparatorluk sikkelerine, fermanlarına ve heykellerine de yansımıştır. Ancak bu yetki devri geçici olmuştur. Diocletianus 305 yılında tahttan feragat edip Salona'nın (bugünkü Split) dışındaki lüks evine taşındığında Roma tarihinde bir başka emsal oluşturdu.
Maximianus sonrası dizginler Galerius ve Constantius'un eline geçti. Onların hükümdarlığı sona erdikten sonra Severus ve Maximinus Daza onların yerine Caesar seçildi. Diocletianus'un uyguladığı yöntemler başarılıydı. Ancak bu sonsuza dek sürmeyecekti.
Tetrarşi Sistemindeki İlk Çatlaklar
Diocletianus ve Maximianus huzur içinde emekli oldular ama Roma İmparatorluğu'ndaki mirasları henüz sona ermemişti. Beklendiği gibi, yeni augusti selefleriyle aynı politikaları sürdürdü. Constantius Chlorus'un 306 yılında zamansız ölümü, oğlu Konstantin'in lejyonları tarafından imparator olarak taçlandırılmasına yol açtı.
Bu, hanedan verasetini kesinlikle yasaklayan Diocletianus Tetrarşisi'nin gerilemesine yol açtı. Maximinus'un oğlu Maxentius'un tahta geçmesinden sonra yeni çatlaklar oluşmaya başladı. Babası Maximian'ın güçlü bir savunucusuydu ve ikisi İmparator Severus'u devirip öldürmek için birlikte çalıştılar. Artık İtalya'yı yöneten Maxentius, rakibi Büyük Konstantin ile açıkça çatıştı ve 312'de Maxentius'un nihayetinde yenildiği ve Tiber'de boğulduğu efsanevi Milvian Köprüsü Savaşı'na yol açtı. Bu, Tetrarşi'nin çöküşündeki son aşamaydı.
Tetrarşi'nin Çöküşü
Maxentius'un ölümünün ardından Konstantin ve Doğu'daki ortak imparatoru Licinius imparatorluk yönetimini devraldı. Başlangıçta, her biri İmparatorluğun kendi bölümlerini yönetirken huzursuz bir ortaklık sürdürdüler. İki imparator 313 yılında Milano'da yaptıkları bir toplantı sırasında Hristiyanlığı Roma İmparatorluğu'nun yerleşik dini olarak resmen kabul ettiler.
Ancak çok geçmeden yeni bir iç savaş patlak verdi. Licinius 324 yılında öldürüldüğünde, Büyük Konstantin Roma İmparatorluğu'nun tek hükümdarı oldu ve Tetrarşi çöktü.