Barut, 10. yüzyılda Çin'de geliştirildiğinden beri hem savaş hem de barış için kullanılmıştır. Dünyanın dört bir yanındaki savaş alanlarında ateşli silahlar, toplar ve roketler için bir itici güç olarak hizmet etti, biz de onu genellikle bu şekilde düşünüyoruz. Bununla birlikte, havai fişekler gibi piroteknikler için ve taş ocağı, madencilik ve yol yapımında patlayıcı madde olarak da sıklıkla kullanılmıştır. Bu haliyle barut, insanlığın en büyük icatlarından biridir. Ancak tüm önemine rağmen barutun tarihi ve gelişimi yeterince anlaşılamamıştır.
Barut Nedir?
Barut kükürt, karbon (odun kömürü) ve potasyum nitrat (güherçile) karışımıdır ve rengi nedeniyle genellikle " siyah toz" olarak da bilinir. Diğer kimyasal patlayıcılarla karşılaştırıldığında, barutun üretimi nispeten basittir. Üç bileşeninin her biri reaksiyonda önemli bir rol oynar. Kükürt reaksiyonu başlatmak için gereken ateşleme sıcaklığını düşürürken, odun kömürü reaksiyon için karbon ve diğer yakıtları sağlar ve güherçile (potasyum nitrat) yanma reaksiyonu için oksijen sağlar. Yüzyıllar boyunca, karışımdaki her bir bileşenin tam oranı değişmiştir, ancak genellikle aşağıdaki gibi bir şeydir: 75 Potasyum Nitrat (KNO ₃), %15 Kömür (C) ve %10 Kükürt (S).
Barut nispeten yavaş bir ayrışma hızına ve düşük bir brisansa (bir patlayıcının parçalanma kabiliyeti) sahip olduğu için düşük patlayıcı olarak sınıflandırılır. Patlayan yüksek bir patlayıcının aksine, düşük bir patlayıcı ses altı hızlarda hızla söner veya yanar. Bu da barutun patlayıcıdan daha iyi bir itici gaz olduğu anlamına gelir.
Barut özellikle etkili bir kimyasal patlayıcı değildir, çünkü yanma barut kütlesinin yarısından azını gaza dönüştürür. Kütlenin çoğu duman ya da is olarak partiküllere dönüşür. Yanma sonrasında barut %56 oranında katı ürünlere, %43 oranında gaz ürünlere ve %1 oranında suya dönüşür. Barutun yanması için basitleştirilmiş bir kimyasal denklem aşağıdaki gibi görünecektir: 10KNO ₃ +8C+3S -2K₂CO₃+3K₂SO₄+6CO₂+5N₂.
Barutun Kökenleri
Barut yadsınamaz öneme sahip bir icat olmasına rağmen, kökenleri ve tarihi yeterince anlaşılamamıştır. Batı'da barutun kesin çıkış noktası konusunda yüzyıllar süren bir tartışma vardı. Joseph Needham'ın 1960'lar ve 1970'lerdeki öncü çalışmaları sayesinde artık barutun MS 10. yüzyılda bir noktada Çin'de geliştirildiğini söyleyebiliriz. Barutun daha önce geliştirildiğine dair bazı kanıtlar vardır, bu nedenle bir noktada bu tarih daha da geriye çekilebilir.
Orta Çağ Avrupalıları Çin hakkında çok sınırlı bilgiye sahipti, bu nedenle barutun Avrupa'da icat edilmiş olması gerektiğini varsaydılar, ancak zaman zaman İslam Dünyası'nın icadına itibar ettiler. Bugün bazıları hala barutun icadını Avrupalılara atfetmektedir, ancak bu kültürel şovenizmden başka bir şey değildir ve gerçekte hiçbir dayanağı yoktur.
Barutla ilgili en eski referanslar Tang Hanedanlığı dönemine ait Taoist metinlerde bulunmaktadır. Bilinen en eski barut tarifini içeren bu metinlere göre, barutu ilk yaratanlar Taocu eczacılar veya simyacılardır. Bu, onların tüm hastalıkları iyileştirecek ve kişiye sonsuz yaşam ve gençlik aşılayacak sözde "yaşam iksiri" araştırmalarının bir yan ürünüydü.
Çin'de barut, kökenine atfen sık sık "ateş ilacı" olarak anılırdı. Sonraki yüzyıllar boyunca tarif daha da rafine edildi. Tahmin edilebileceği gibi bu tehlikeli bir süreçti. Metinlerde evlerin yandığına ve insanların yanlış giden deneyler nedeniyle korkunç yanıklara maruz kaldığına dair pek çok atıfta bulunulmaktadır.
Çin'de Barut
MS 11. Yüzyıla gelindiğinde Song Hanedanlığı metinleri barut için ilk kimyasal tarifi kaydetmiştir. Eski barut tariflerinin çoğunda kükürt, odun kömürü ve güherçilenin yanı sıra çeşitli amaçlarla kullanılan malzemeler de yer almaktadır. Bazıları işlevsel nedenlerle dahil edilmiştir; örneğin tezeğin daha zararlı duman yarattığına inanılırdı. Diğerleri ise özel özelliklere sahip olduklarına inanıldığı için dahil edilmiştir; sarımsak ve bal genellikle bu nedenle eklenmiştir. Bu deneylerin çoğu aynı zamanda hangi oranlarda kükürt, odun kömürü ve güherçilenin en iyi sonuçları vereceğini belirlemeye odaklanmıştır. Tarifte biraz oynama payı vardır.
Ayrıca 11. yüzyılda Song mühendisleri çeşitli barut silahları geliştirmek için çalışmışlardır. Geçmişte Batı'daki akademisyenlerin Çinlilerin barutu asla bir savaş silahı olarak kullanmadığını iddia etmeleri yaygındı, ancak bu iddia tamamen gerçek dışıdır. Song mühendisleri barutu her türlü yangın çıkarıcı ve patlayıcı silah yapımında kullanmanın yanı sıra barutun itici güç olarak yeteneklerinden yararlanan ilk kişiler olmuşlardır.
Barut gücüyle çalışan ateşli oklar, elle ve trebüşe ile atılan bombalar, ateş mızrakları ( bomba fırlatabilen kargılar), roketler ve en önemlisi de ilk silah ve topları geliştirdiler. Bunlar elbette modern muadillerinden çok daha ilkeldi ve savaş alanındaki etkileri sınırlıydı. Bu silahların savaş alanında gerçek bir etkiye sahip olabilmesi için taktiklerin geliştirilmesi gerekiyordu ve güçlerinin hissedilmesi için henüz yeterince fazla sayıda mevcut değillerdi. Dolayısıyla başlangıçta barut teknolojisi Song Çin'i dışında bilinmiyordu. Bu durum MS 12. yüzyılda Moğolların gelişiyle değişti.
Barut Avrasya ve Afrika'ya Yayılıyor
Moğollar MS 12. ve 13. Yüzyıllar boyunca dünyanın gelmiş geçmiş en büyük kara imparatorluğunu fethettiler. Bunu yaparken de barut teknolojisinin Avrasya ve Afrika'ya yayılmasını kolaylaştırdılar. Bunun tam olarak nasıl gerçekleştiği belirsizdir, ancak bazı teoriler vardır. Moğolların Batı seferlerinde, hem Avrupa'da hem de Orta Doğu'da barutlu silahlar kullanan Çinli mühendislerden yararlandıkları bilinmektedir.
13. ve 14. yüzyıllarda, Moğol iç savaşları sırasında "Tatar" ya da Moğol/Çinli esirler Avrupa ve Orta Doğu'da köle olarak satılmıştır. Tüccarlar ve bilginler Avrasya'da serbestçe dolaşıyor, beraberlerinde teknoloji ve fikirler getiriyorlardı. Ya da belki de barut teknolojisinin Çin'den Avrasya'nın geri kalanına ve Afrika'ya transferi birkaç farklı vektör üzerinden gerçekleşmiştir.
Barut teknolojisinin yayılmasıyla ilgili en büyük tartışma Orta Çağ Avrupa'sına nasıl getirildiği konusuna odaklanmaktadır. Yüzyıllar boyunca barutun ilk olarak Avrupa'da ya da muhtemelen aynı zamanda ve Çin'den bağımsız olarak geliştirildiği düşünülmüştür. Bugün durumun böyle olmadığını biliyoruz. Bununla birlikte, Orta Çağ Avrupa'sına nasıl ulaştığı sorusu hala geçerli. Bazıları doğrudan transfer teorisini tercih etmiştir. Yani, Orta Çağ Avrupalıları barutu ya savaş, ticaret, diplomasi ya da akademisyenler arasındaki gözlem ve etkileşim yoluyla doğrudan Moğollardan veya Çinlilerden öğrenmiştir.
Bu teoride haklılık payı olsa da, İslam Dünyası'nın bir aracı görevi görerek transferi kolaylaştırmış olması daha muhtemeldir. Yüzyıllar süren çatışmalara rağmen, MS 13. yüzyılda Hristiyan Avrupa ile İslam Dünyası arasında birçok temas yolu mevcuttu. Buna ek olarak, Orta Çağ Avrupa'sında barutun kullanıldığına dair olası en erken kanıtların bulunduğu bölgeler İspanya ve İtalya'dır. Her ikisi de barut teknolojisinin transferini kolaylaştıracak şekilde İslam Dünyası ile uzun ve kapsamlı temasları olan bölgelerdi.
Barut Üretimi
Barut başlangıçta üç malzemenin birlikte havan ve tokmak ile yaklaşık 24 saat boyunca öğütülmesiyle üretiliyordu. Bunun sonucunda Orta Çağ Avrupa'sında "serpantin" barutu olarak adlandırılan çok ince bir toz elde edilirdi. Emek yoğun olmasının ve bir seferde yapılabilecek toz miktarını sınırlamasının yanı sıra, serpantin tozunun saklanması veya taşınması zordu. Tozun titreşime maruz kaldığında bileşenlerine ayrılma eğilimi vardı ve bu da yeniden karıştırılmasını gerektiriyordu. Ayrıca neme karşı çok hassastı, bu da sık sık yeniden kurutulması gerektiği anlamına geliyordu. Bu nedenle 14. yüzyılda Avrupa ve Çin'de "corning" olarak bilinen yeni bir süreç geliştirildi.
Corning, nemli bir karışım oluşturmak için öğütme işlemine sıvıların eklenmesini içerir. Bu ıslak karıştırma barutun bileşenlerinin ayrılmasını engelliyordu. Ayrıca, macun top haline getirilirse barutun havadaki nemi daha az emeceği ve daha iyi hareket edeceği keşfedildi. Ancak yine de askerlerin savaştan önce topları ezerek toz haline getirmeleri gerekiyordu. Bu da barutun tahmin edilemeyecek şekilde yanmasına neden olan eşit olmayan büyüklükte taneler oluşmasına neden oluyordu.
Yaklaşık 1800'lerde nemli toplar ya da değirmen kekleri, yoğunluklarını artırmak ve fazla nemi gidermek için kalıplarda presleniyordu. Toz daha sonra eleklerden geçirilerek eşit büyüklükte taneler elde ediliyordu. 19. yüzyılın sonlarından itibaren barut üretimi, tanelerin belirli amaçlar için standartlaştırılmasına odaklandı. Örneğin, Fg (Fine grade) barutu büyük çaplı silahlar ve av tüfekleri için üretilirken, FFFFg barutu küçük çaplı silahlar, tabancalar ve kapsül barutu olarak üretiliyordu.
Baruta Karşı Tutumlar
Barut ilk keşfedildiğinde, daha önce hiç kimsenin karşılaşmadığı yeni bir teknolojiydi. Bu nedenle, dünyanın dört bir yanındaki gözlemcilerden çeşitli farklı tepkilere ilham verdi. En sık tekrarlanan tepkilerin çoğu, onu şeytani veya uğursuz bir şey olarak görenlerdi. Barut birçok yönden bu kalıba oldukça iyi uymaktadır. İçeriğindeki maddeler, çıkardığı duman ve gürültü, ölüm ve yıkım yaratma kabiliyeti kesinlikle şeytani. Her kıtada askeri liderler, dini otoriteler, filozoflar, yazarlar ve sıradan vatandaşlar tarafından kınanmıştır. Bununla birlikte, bu olumsuz tepkilerin etkisini fazla vurgulamamak önemlidir ve bu tür görüşlerin gerçekte ne kadar yaygın olduğu tartışmalıdır.
Barut ve barut teknolojisi hızlı ve uzaklara yayıldı. Ne zaman ulaşılabilir hale gelse, o bölgede yaşayanlar tarafından hızla benimsenmiştir. "Silahtan vazgeçmiş" olarak tanımlanan toplumlar bile silahı asla tamamen terk etmedi. Barutun faydacı yönü göz ardı edilemeyecek kadar büyüktü ve siz onu kullanmazsanız, bir başkasının onu size karşı kullanma ihtimali her zaman vardı. Dahası, baruta yönelik itirazların çoğu belki de özel olarak baruta yönelik bir tepki olarak değil, genel olarak savaşın kınanması olarak yorumlanmalıdır. Örneğin Katolik Kilisesi hiçbir zaman barutu yasaklama girişiminde bulunmamış, ancak Aziz Barbara'yı topçuların koruyucu azizi olarak adlandırmıştır. Çoğu şeyde olduğu gibi baruta yönelik tarihsel tutumlar da karmaşık ve geniş kapsamlıydı ve genellemelerden kaçınılmalıdır.
Demode Oluşu
Yeni kimyasal patlayıcıların ve itici gazların 19. yüzyılın sonlarında geliştirilmesiyle birlikte barut kullanımı azalmaya başladı. Barut kullanımının, sonunda kullanımdan kalkmasına neden olan çeşitli dezavantajları vardı. Özellikle hidroskopik yapısı onu neme karşı hassas hale getiriyor, bu da etkinliğini azaltıyordu. Ayrıca özellikle verimli bir kimyasal reaksiyon da üretmiyordu. Arta kalan ürünler, ateşli silahların ve topların etkinliğini azaltan ve aynı zamanda korozyona neden olan kirlenme yarattı. Aynı zamanda, yanan barutun yarattığı duman, askerlerin savaş alanındaki konumlarını ele veriyor ve onları düşmana açık hale getiriyordu. Bu sorunlar barutun hem bir savaş silahı hem de sivil projeler için bir araç olarak etkinliğini sınırlıyordu.
Bu sınırlamalara yanıt olarak 19. yüzyılın sonlarında kimyagerler nitrogliserin, nitroselüloz (silah pamuğu) ve dumansız tozları geliştirdiler. Bu malzemeler yavaş yavaş hem patlayıcı hem de itici gaz olarak barutun yerini aldı. Bunlar daha güçlü, üretimi ve taşınması daha güvenli ve çok daha verimli bir kimyasal reaksiyon üretiyordu. Bu alternatiflerin bir sonucu olarak barut üretimi ve kullanımı önemli ölçüde azaldı. 1900 yılına gelindiğinde, havai fişekler ve diğer piroteknik gösteriler dışında, barut tüm amaç ve niyetler için tamamen değiştirilmişti.
Barutun Mirası
Barutun yer almadığı insanlığın en büyük icatları listesi eksik kalacaktır. Barut hem inşa etme hem de yok etme şeklimizi değiştirdi. Bir savaş silahı olarak kullanımı ve savaşı nasıl değiştirdiği ortadayken, inşaat, madencilik ve eğlence üzerindeki etkisi de göz ardı edilmemelidir. Ortaya çıkardığı tüm ikincil etkileri ve değişiklikleri de listelemek imkansız olurdu. Yine de barutun kendi başına tüm bu değişimlerden sorumlu olmadığını unutmamalıyız. Barut yalnızca bu değişimlerin gerçekleşebileceği araçları sağlamıştır. Teknolojik determinizm kaçınılması gereken bir tuzaktır. Baruta yönelik tutumlar gibi, barutun tam etkisi de karmaşıktır.
Tüm önemine rağmen barutun tarihi ve tam olarak nasıl çalıştığı yeterince anlaşılamamıştır. Bunun nedeni kısmen, tam da gerçek anlamda bilimsel süreçler ve araçlar geliştirilirken barutun modasının geçmiş olmasıdır. Bu nedenle, diğer kimyasal patlayıcıların incelendiği şekilde incelenmesi için daha az teşvik vardı. Neyse ki bu durum son yıllarda değişti ve artık barut hakkında geçmişe kıyasla çok daha fazla şey biliyoruz. Ne yazık ki aynı şey barutun eski tarihine ilişkin anlayışımız için söylenemez. Kükürt, odun kömürü ve güherçileden oluşan bu basit karışım birçok yönden Orta Çağ'da olduğu kadar gizemli olmaya devam ediyor.
