Bugün yaklaşık 2.000 Antik Mısır tanrısının ismi bilinmektedir. Bir kültürün bu kadar çok tanrıya nasıl tapmış olabileceğini hayal etmek zordur ve mesele de tam olarak budur. Her yerel topluluğun kendi tanrıları ve inançları olduğu için Antik Mısır kültürü ve dini bir bütünlükten uzaktı.Mısır'ın tek bir krallık halinde birleşmesinden sonra firavunlar ülkenin tanrılarını bir tür hizaya getirmeye çalıştılar.
Bu da dini kararların teolojik olmaktan çok siyasi olduğu anlamına geliyordu. En yüce tanrılar o anda hangi şehrin siyasi olarak baskın olduğuna bağlıydı. Şimdi tarih öncesinden Hristiyanlık dönemine kadar Antik Mısır dininin evrimi hakkında biraz daha bilgi edinelim.
Hanedanlık Öncesi ve Erken Hanedanlık Dönemi Mısır
Hanedan öncesi Mısır'da dinin animistik olduğuna inanılmaktadır. Mısırlıların yaşamlarını etkileyen önemli doğa olayları tanrılar olarak canlandırılır ve totemler (kutsal nesneler) tarafından temsil edilirdi. Refah ya da koruma için bu canlandırılmış tanrıların beğenisini kazanmak amacıyla yerel bölgelerde tapınaklar inşa edilirdi. Rahipler tanrıların ihtiyaçlarını karşılamakla görevlendirilirdi. Bu dönemde Mısır'da yüzlerce tanrı ortaya çıkmıştır.
Hapi, her yıl bereket ve mülk getiren Nil'in taşmasının tanrısıydı. Ana kült merkezi Asvan yakınlarındaki Elephantine Adası'ndaydı. Önemli bir bereket tanrısı olarak Hapi ulusal bir profil kazanmıştır. Bazen tanrıların babası olarak adlandırılır ve yaratılışla ilişkilendirilirdi.
Nil'in timsahları tanrı Sobek olarak canlandırılırdı. Tehditkâr bir tanrı olmakla birlikte, Nil'le ilişkili tehlikelere karşı korunmak için de ona başvurulurdu. Eski Krallık döneminde Sobek'in kültü çoğunlukla Kahire'nin yaklaşık 100 kilometre güneybatısındaki Fayum bölgesindeydi. Sobek'in popülaritesi yüzyıllar içinde artmıştır. MÖ 4. yüzyılda, Aswan yakınlarındaki Kom Ombo'da bugün hala ayakta duran büyük bir tapınak inşa edildi.
MÖ 3150 civarında Yukarı ve Aşağı Mısır, Firavun olarak bilinen yeni hanedan yöneticileri altında birleştirildi. Bu durum dini değiştirdi. Firavunun gücü, ölümlü ve ilahi dünyalar arasında önemli bir aracı olarak görevlendirilmesiyle artırıldı.
Bu, Firavuna tanrılarla olan özel ilişkisi sayesinde yarı-ilahi bir statü kazandırdı. Atalara tapınma ve ölüler kültü de Firavunların konumlarını kan bağlarıyla meşrulaştırmaları nedeniyle önem kazanmıştır.
Yeni birleşen Mısır'ın ilk başkentlerinden biri Thinis'ti. Buranın, ölümünden sonra bir savaş tanrısı olarak tanrılaştırılan bir insan savaşçı olan Anhur'un dinlenme yeri olduğuna inanılıyordu. Adı "gökyüzü taşıyıcısı" veya "kuşatma getiren" anlamına gelir ve aynı zamanda güneşle ilişkilendirilirdi. Firavunun ve Mısır'ın savunucusu olarak kabul edilirdi.
Eski Krallık Mısır'ı: Ra ve Piramitler
Eski Krallık (MÖ 2686-2181) aynı zamanda piramitlerin inşa edildiği dönemdir. Bu, Antik Mısır dininde Firavun ve ölü kültü üzerine artan odağı yansıtıyordu. Piramitler, Firavun'un öbür dünyaya geçişini sağlayan anıtlar ve cenaze tapınaklarıydı.
Piramitler aynı zamanda güneş tanrısı Ra (ya da Re) kültüyle de yakından ilişkiliydi. Asıl kült merkezi piramitlerin bulunduğu yere yakın olan Heliopolis'ti. 25. yüzyıla gelindiğinde en önemli ulusal tanrı olarak ortaya çıkmıştı.
Ra birçok şekil almıştır. Çoğu zaman başında bir güneş diski taşıyan şahin başlı bir adam olarak temsil edilirdi ve daha sonra Ra-Horakhty olarak adlandırıldı. Ancak Atum-Ra olarak insan biçiminde ve Kephri adı verilen güneşi gökyüzünde iten bir böcek olarak da temsil edilmiştir.
Ra yaratıcı bir tanrı ve tanrıların kralı olarak kabul edilirdi. Ra gündüzleri gökyüzünü ve yeryüzünü yönetir, bu da hükümdar Firavun ile yakın bir ilişkiye yol açardı. Geceleri ise mavnasıyla güneşi yeraltı dünyasına taşırdı. Her gece ilahi yılan Apophis tarafından saldırıya uğrardı. Ancak Ra, ertesi gün tekrar ortaya çıkmak için iblisi yendi.
Piramitlerin şeklinin Dünya'ya inen güneş ışığı ışınlarını temsil ettiğine inanılırdı. Piramitlerin doğu-batı yönü de güneşin doğuşu ve batışının önemli döngüsüyle aynı hizada olması anlamına geliyordu.
Piramitlerin içindeki yazıtlar Firavun'un öldükten sonra tanrı Ra ile bütünleştiğini ve yeraltı dünyasındaki gece yolculuğunda ona katıldığını göstermektedir.
Orta Krallık Mısır'ı: Heliopolis'in Büyük Enneadı
Heliopolis'te ana kült merkezi olan tek tanrı Ra değildi. Orta Krallık döneminde (MÖ 2055-1650), Heliopolis'in Büyük Ennead kültü öne çıkmıştır.
Ra, tanrı Atum olarak bu Ennead'ın bir parçasıydı. O, ilksel sular olan Nun'dan çıkarak bağımsız bir şekilde var olan yaratıcı bir tanrıydı. Hava ve nemin kişileştirmeleri olan Shu ve Tefnut'u otoerotizm yoluyla yarattı. Shu ve Tefnut da sırayla Geb'i, yani yeryüzünü ve Nut'u, yani gece göğünü doğurdu.
Geb ve Nut'un dört çocuğu oldu: Osiris, İsis, Seth ve Neftis. Osiris ve İsis doğurganlığı ve düzeni temsil ediyordu ve onlara dünya üzerinde egemenlik verilmişti. Seth ve Neftis ise denge için gerekli olan kaosu temsil ediyordu.
Ünlü efsaneye göre Seth kardeşi Osiris'i kıskanmış ve onu öldürmüştür. Cesedi parçaladı ve parçalarını Mısır'ın dört bir yanına dağıttı. Seth daha sonra kardeşinin tahtını ele geçirmiş. İsis, kız kardeşi Neftis'in yardımıyla parçaları toplamayı ve Osiris'i yeniden canlandırmayı başardı. İsis kendini Osiris'in tohumuyla hamile bıraktı.
Ama Osiris tam olarak dirilmedi. Daha çok yarı ömrü vardı. Bu yüzden yeşil deriyle temsil ediliyordu. Bu nedenle İsis ve Neftis, Osiris'in yönetmesi için Duat adında bir yeraltı dünyası yaratmak için güçlü sihirlerini kullandılar. Bu, yeraltı dünyasının köken miti haline geldi ve ölümden sonraki yaşama dair bakış açılarını değiştirdi.
Piramit metinlerinde sadece Firavun sonsuz yaşamın tadını çıkarabilir. Orta Krallık döneminden itibaren ölümden sonraki hayata erişim demokratikleşir. Bir kişinin kalbinin gerçeğin tüyü Maat ile tartılması mitolojisi ortaya çıkmıştır.
İsis, şahin başlı tanrı Horus'u doğurdu. Babasının tahtını Seth'ten geri aldı ve doğal düzeni yeniden kurdu.
Bu tanrılar grubu politik olarak öne çıktı. Firavun yaşarken Horus'la, öldükten sonra da Osiris'le özdeşleşti. Firavunun karısı ve annesi İsis ile yakın ilişki kurar.
Rakip Kült Merkezleri: Memfis
Heliopolis'in Ennead'ının önemi Orta Krallık'tan günümüze ulaşan metinlerde ve ikonografide açıkça görülse de, evrensel olarak en yüce tanrılar olarak kabul edilmemişlerdir.
Memfis de Mısır tarihi boyunca önemli bir dini ve siyasi merkez olmuş ve tanrıları sıklıkla ön plana çıkmıştır.
Memfis'in başlıca tanrısı, zanaatkârların, metal işçilerinin, zanaatkârların ve mimarların koruyucusu olan Ptah'tı. Osiris'ten farklı olarak mumyalanmış bir adam olarak tasvir edilirdi. Kültü, Ptah'ın bir tezahürü olarak kabul edilen Apis Boğası kültü ile yakından ilişkiliydi.
Düşünceleri ve sözleriyle her şeyi yaratan, kendi kendini biçimlendiren bir yaratıcı tanrı olarak kabul edilirdi. Zaman zaman Memphis rahipleri kendi tanrılarını Heliopolis'in tanrılarından üstün tutmak istediklerinde, Atum'un Ptah'ın dudakları ve dişleri tarafından var edildiğini ifade etmişlerdir.
Ptah'a genellikle Sekhmet ve Nefertem tanrılarıyla birlikte üçlü olarak tapınılırdı. Sekhmet yıkıcı ve koruyucu yönleri olan bir dişi aslandı ve Ptah'ın eşiydi. Nefertem, lotus çiçeği ile temsil edilen ve şifa ve güzellikle ilişkilendirilen oğullarıydı.
Rakip Kült Merkezleri: Teb
Günümüz Luksor'u yakınlarındaki Teb, sık sık siyasi önem kazanan bir başka şehirdir. Amun ya da Amon, buranın ana tanrısı olarak kabul edilirdi. Amun-Ra olarak da adlandırılan bir güneş tanrısı olan Amun, bir ana tanrıça olan karısı Mut ve babasını güneş tanrısı olarak dengeleyen bir ay tanrısı olan oğulları Khonsu ile birlikte bir Theban üçlüsünün parçasıydı.
Amun, Yeni Krallık döneminde (MÖ 1550-1070) Antik Mısır'daki en baskın tanrıydı ve Amun rahipliği Antik Mısır'daki en zengin ve en etkili kurumlardan biriydi. Ünlü Ramses Firavunları (M.Ö. 1292-1077) döneminde inşa edilen ünlü Karnak tapınağı Amun, Mut ve Khonsu'ya adanmıştır.
Krallar Vadisi, Teb şehrinin nekropolüdür. Buradaki mezarların çoğu Teb dininden büyük ölçüde etkilenmiştir.
Rakip Kült Merkezleri: Armana
Meşhur Amarna dönemi (MÖ 1353-1336) Yeni Krallık (MÖ 1550-1070) döneminde meydana gelmiştir ve tek tanrıcılıkla ilgili bir deney olarak kabul edilir.
Firavun IV. Akhenaten, o dönemde öne çıkan büyük kültlerden ve rahipliklerden uzaklaşmaya ve dini ibadetlerini Aten'e odaklamaya karar vermiştir. Aten ilahi güneş diskidir. Daha önce tapınılsa da, esas olarak Ra'nın bir yönü olarak kabul ediliyordu.
Firavun tanrıyı onurlandırmak için adını Akhenaten olarak değiştirdi ve Armana'da tanrıya adanmış yeni bir dini başkent inşa etti. Bu önemli bir siyasi hamleydi çünkü kraliyet ailesini ve sarayı Armana'ya taşıyarak onları Amun'un güçlü rahipliğinin etkisinden uzaklaştırdı. Akhenaten rahiplerin olağan desteği olmadan uluslararası diplomatik ilişkiler yürüttüğü için bu kasıtlı bir hamle gibi görünmektedir.
Bu oldukça sıra dışı bir dönemdi. Sanat değişti ve kraliyet ailesi artık pastoral bir şekilde değil, doğal ve rahat bir tarzda temsil edildi. Aile aynı zamanda daha erişilebilir bir şekilde, savaşlar yapmak ve tanrılara eşlik etmek yerine balıkçılık ve çiftçilik gibi gündelik işlerle uğraşırken resmediliyordu.
Rahipler zaten güçlerini kaybetme endişesi içindeyken, Akhenaten diğer tanrılara tapınmayı ve putların kullanımını yasakladığında yeni Aten dini ciddi bir sorun haline geldi.
Akhenaten'in halefi, çocuk Firavun Tutankamon, muhtemelen danışmanlarının etkisiyle, hızla geleneksel dini uygulamalara geri dönüşü denetledi. İktidara veziri Ay ve ardından askeri general Horemheb geçti.
Ptolemaios Mısır'ı: Yunan-Mısır Dini
MÖ 332 yılında Büyük İskender Mısır'ı fethetti. Generallerinden biri olan Ptolemaios, İskender'in ölümünün ardından kendisini yeni Firavun olarak ilan etti. Bu, Yunan dini fikirlerinin ülkeye ithal edildiği bir dönem olan Ptolemaios döneminin başlangıcıydı.
Ptolemaios, hem Makedonyalı takipçilerinden hem de Mısır halkından destek almak için aktif olarak amaçladığı yeni bir senkretik din yarattı. Yeni dinini, mitolojisinde Ptah ve Osiris'in unsurları ile Yunan tanrıları Zeus, Hades, Asklepios, Dionysos ve Helios'un unsurlarını birleştiren tanrı Serapis'e odakladı. Doğurganlık, güneş, cenaze hakları ve tıp ile ilişkilendirilmiştir.
Bu yeni tanrıyı dinin odağı haline getirmek iktidarın aktarılması açısından önemliydi. Odağı Memphis'ten Ptolemaios'un yeni başkenti İskenderiye'ye taşıdı. Ancak Ptolemaios güçlü rahiplere saygısını korumaya ve Mısırlı seçkinleri yabancılaştırmamaya dikkat ediyordu.
İlginçtir ki, Ptolemaios hanedanının kadınlarının çoğu kendilerini Afrodit'e benzetiyor ama Mısır kıyafetleri giyiyorlardı. IV. Kleopatra kendini İsis'e benzettiği için öne çıkıyordu. Bu muhtemelen kendisini aynı zamanda siyasi rakibi olan kız kardeşi Arsinoe'den ayırmak ve yerel elitlere hitap etmek içindi.
Roma Dönemi: Hristiyanlığın Yükselişi
Mısır MÖ 31 yılında Roma kontrolüne girdiğinde, İskenderiye ülkenin ana siyasi merkezi olmaya devam etti ve Roma imparatorunun temsilcileri buradan yönetildi.
Yerel din büyük ölçüde her zamanki gibi devam edebildi ve Serapis ve İsis kültleri de Roma dünyasında popüler hale geldi. Britanya'ya kadar uzanan İsis tapınaklarına dair kanıtlar vardır.
Mısırlılar Firavunlarını tanrılarla ilişkilendirmeye ve onlara yarı-ilahi figürler olarak tapınmaya alışmışlardı. Roma imparatoru da Romalı politikacıları tatmin edecek şekilde bu konuma yerleştirilmişti.
Hristiyanlık, Roma dünyasında hala haydut bir din olarak görülürken İskenderiye'de kendine bir yer edindi. İskenderiye Patrikhanesi MS 33 yılında Havari Markos tarafından kuruldu ve takip eden yüzyıllarda Roma imparatorluğu boyunca Hristiyanlara yapılan zulme rağmen sürekli olarak faaliyet gösterdi.
Roma dini aslında çok açık ve kabul ediciydi ve uyum sağlamayı kolaylaştırmak için sık sık fethettikleri bölgelerdeki yerel tanrıları dinlerine dahil ederlerdi. Örneğin Romalı yazar Tacitus, Cermen dünyasını anlatırken Odin'in Merkür'e, Thor'un Herkül'e ve Tyr'in Mars'a eşdeğer olduğunu öne sürmüştür.
Ancak Hristiyanlık, MS 1. ve 2. yüzyıllarda Roma dünyasında yasaklanmıştı çünkü Hristiyan tanrısından başka tanrıların varlığını reddediyor ve Jüpiter gibi sahte tanrılara tapınmayı yasaklıyordu.
Roma devletinin baş tanrısı Jüpiter Optimus Maximums'a ve Roma imparatorlarına kurban sunmak, Roma'nın tanrılar nezdindeki itibarını korumak ve Roma düzenine sadakat göstermek için gerekli görülüyordu.
Bu nedenle, Hristiyanlar İsa Mesih'in sözlerine inandıkları için zulüm görmediler. Zulüm gördüler çünkü sosyal ve siyasi olarak beklenen Roma tanrılarına kurban verme uygulamasına katılmayı reddettiler.
Hristiyanlık Roma dünyasını etkisi altına aldığında, İskenderiyeli Clement ve Origen gibi birçok önemli Hristiyan düşünürün yaşadığı İskenderiye'de canlı ve iyi durumdaydı. Roma İmparatorluğu MS 313 yılında resmen Hristiyanlığı kabul ettiğinde, İskenderiye yeni dinin önde gelen merkezlerinden biriydi.
Gelişen Mısır Dini
Bazı modern neopaganlar Antik Mısır dininin Neterizm'e dayandığını öne sürmektedir. Bu, evrende var olan temel bir doğaüstü güç olduğunu öne sürer. Tanrılar, bu gücü anlamak ve insanoğlunun erişebileceği bir şekilde onunla bağlantı kurmak için yaratılmış kavramlardır.
Bu nedenle, var olabilecek tanrıların sayısında bir sınır yoktur ve tanrıları anlamak söz konusu olduğunda "doğru ya da yanlış" yoktur.
Bu felsefenin Antik Mısır dünyasında var olup olmadığını bilmiyoruz, ancak modern Neterizm ya da Kemetizm 20. yüzyılda ortaya çıkmıştır.
