Uzanan kumlarla kaplı geniş araziler, hayatın neredeyse hiç var olmadığı ve dalgın bir güneşin arka planında dökülen kumulların siluetleri: işte biri çölü duyduğunda veya düşündüğünde aklına gelen türden imgeler.
Bu zihinsel imgelerin romantizmi ne olursa olsun, çöllerin herhangi bir organizma için yaşamak için en zorlu yerlerden biri olduğu genel olarak kabul edilmektedir
Görünüşteki canlılık eksikliği, hüküm süren sert çevresel koşullar ve bunaltıcı boşluk, insanların çölleri hem ekolojik hem de ekonomik olarak verimsiz topraklar olarak düşünmelerine neden olmuştur. Ancak çöllerin, gezegenimizde eşsiz coğrafi ve ekolojik özelliklere sahip olduğu ve neden bu ekosistemleri hayatımız için kritik olarak düşünmemiz gerektiğine dair nedenler açısından eksiklik yoktur.
Yeryüzünde Ne Tür Çöller Var?
Çöl ekosistemlerinin önemini anlamak için öncelikle bu kapsayıcı terim altında yer alan farklı manzaraları bilmemiz gerekmektedir.
Gerçek çöller, genellikle ortalama yıllık yağışın 25 cm'den az ve topraktan suyun yüksek düzeyde buharlaşmasının olduğu belirli çevresel koşulların varlığıyla tanımlanır.
Bu tanıma göre çeşitli yaşam alanları bu kategoride yer alır ve bazıları diğerlerine nazaran daha belirgin bir "çöl" özelliğine sahiptir. Dünyadaki çöller genellikle dört farklı kategoriye ayrılır:
- Kıyı Çölleri: Kıyı çölleri, deniz veya okyanusa bitişik geniş kumlu alanlardır ve genellikle kıtaların batı kıyısında daha yaygındır. Örneğin, Güney Amerika'daki Atacama Çölü.
- Sıcak ve Kurak Çöller: Bu çöller, en sert iklim koşullarını sunan çöllerdir. Yuvarlanan kum tepeleri ile kaplı geniş alanlardır ve yıllık yağış miktarı 0.2-20 cm'nin altındadır; aynı zamanda su buharlaşmasının çok yüksek olduğu bölgelerdir. Afrika'daki Sahra Çölü bu kategoriye bir örnektir.
- Yarı Kurak Çöller: Bu çöllerin ortalama yıllık yağışı 20-50 cm arasındadır, bu da onları önceki kategoriye göre daha az kurak ve bitki örtüsü için daha uygun hale getirir. Kuzey Amerika'daki Büyük Havza Çölü bu türün bir örneğidir.
- Soğuk Çöller: Diğerlerinin aksine, bu çöller çok soğuk bölgelerde bulunur ve genellikle daha yüksek enlemlerde, düşük yağış ve yüksek kurulukla karakterizedir. Orta Asya'daki Gobi Çölü buna bir örnektir.
Çöllerin Sunduğu Hizmetler
Dünyanın toplam kara yüzeyinin neredeyse 1/6'sı çöllerle kaplıdır ve çöller yedi kıtada da mevcuttur. Çöl yaşamı acımasız olsa da, birçok hayvan ve bitki türü kendilerini çöl ortamında geliştirerek hayatta kalmayı başarmıştır. Bu türlerin birçoğu, gezegenin başka hiçbir yerinde hayatta kalamazlar, bu da çöllerin küresel biyoçeşitliliği korumada ne kadar önemli olduğunu gösterir.
İnsanlar bile kendilerini çöllerin zorlu iklim koşullarında yaşamaya adapte etmişlerdir. Dünya nüfusunun neredeyse %6'sı, dünyanın en dezavantajlı ve yoksul topluluklarının da arasında bulunduğu, çölleri evleri olarak kabul etmektedir. Bu topluluklar genellikle göçebe veya yarı göçebe olup kendi benzersiz sosyopolitik yapılarını, kültürlerini ve geleneklerini geliştirmişler ve bu zorlu yaşam koşullarına en uygun bir yaşam tarzı tasarlamışlardır.
Tersine düşünüldüğünde, çöller gezegenimizin önemli karbon depolama alanlarından biridir, çünkü net karbon çukurlarıdır. Tahmin edilen depolama miktarı 1 trilyon metrik tonla, gezegenin en büyük karbon çukurlarından biridir. Mevcut iklim değişikliği senaryosuna göre, mevcut çöller, küresel ısınmaya karşı bir savunma hattı gibi hareket eder.
Çöl kumları aynı zamanda, tropik yağmur ormanları kadar biyoçeşitli alanlar için önemli besin kaynakları olarak bilinir. Biraz zor olsa da, bilim insanları Afrika'nın Sahra çölünden gelen kum partiküllerinin Amazon yağmur ormanının oluşumuna ve bakımına yardımcı olduğunu belirlemişlerdir. Partiküller, batıya doğru esen rüzgarla Büyük Okyanus'u geçerek Güney Amerika'daki Amazon havzasına ulaşırlar, toprağı besin açısından zenginleştirir ve Amazon havzasının son derece biyoçeşitli ormanlarını beslerler. Sahra Çölü gezegenimizde var olmasaydı, Amazon yağmur ormanının çökeceği düşünülmektedir.
İnsanlık Çağında Çöller
Tüm bu çöl bölgelerinin sağladığı kritik hizmetlere rağmen, insanlık tarafından sürdürülemez bir şekilde sömürülmekten kaçınılamadılar. Çöller, 15 ana mineral yatağı türünden 13'ünü barındırmakta ve aynı zamanda önemli miktarda mineral yağı ve doğal gaz içermektedir. Bu kaynakların birçoğu çevre dostu olmayan bir şekilde işlenmekte ve bu da ekosistemlerin genel bir şekilde bozulmasına neden olmaktadır.
Büyük ölçekli madencilik, yaşam alanlarının dönüştürülmesi ve güneş enerjisi santrallerinin kurulması, çölleri 'verimli araziler' haline getirme adına yapılmıştır. Ancak, bu seçimler iklim değişikliğiyle birleştiğinde, ekosistem üzerinde birçok olumsuz etki meydana gelmiştir. Günümüzde çöller, Dünya'nın en kırılgan ve tehdit altındaki ekosistemlerinden biridir.
Çöllerin kuru veya yarı kuru bölgelere doğru genişlemesi gezegen için endişe verici olsa da, çöllerin tamamen yok olması ne istenilen ne de gezegen için faydalıdır. Çöllerin yokluğu, yalnızca türlerin yok olması şeklinde küresel biyolojik çeşitliliği etkilemekle kalmayacak, aynı zamanda bu alanlarda yaşayan milyarlarca insanın yaşamına ve geçimine de felaket getirecek ve küresel ekonomiye etki edecektir.
Kaynaklar:
- Santarém, F., & Paiva, F. (2015, October). Conserving desert biodiversity through ecotourism. Tourism Management Perspectives. Elsevier BV.
- Li, Y., Wang, Y.-G., Houghton, R. A., & Tang, L.-S. (2015, July 28). Hidden carbon sink beneath desert. Geophysical Research Letters. American Geophysical Union (AGU).
- Swap, R., Garstang, M., Greco, S., Talbot, R., & Kållberg, P. (1992, January 1). Saharan dust in the Amazon Basin. Tellus B: Chemical and Physical Meteorology. Stockholm University Press.
